Bẫy nợ Trung Quốc âm thầm chế ngự các quốc gia Mỹ La-tinh

Trước khi xảy ra đại dịch virus Trung Cộng, tình trạng nợ quá mức và chi tiêu chính phủ cao tại các nước Châu Mỹ La-tinh là điều bình thường. Trong nhiều thập kỷ, nguồn tài trợ nước ngoài cho các dự án phát triển chủ yếu đến từ các tổ chức đa phương như Ngân hàng Thế giới (World Bank, WB) – cho đến khi Trung Quốc can thiệp.

Bị hấp dẫn bởi các điều khoản cho vay dễ dãi, Venezuela, Argentina, Brazil, Ecuador, Bolivia và các nước khác trở nên thân thiết với Bắc Kinh. Nhiều năm sau, khi đại dịch virus Trung Cộng làm suy kiệt nguồn thu ngân sách, các quốc gia này có nguy cơ bị Trung Cộng khống chế.

Chẳng hạn, vào tháng 8/2020, Bộ Tài chính Ecuador đã buộc phải ký một thỏa thuận viện trợ tài chính với Trung Quốc để hoãn trả nợ trong một năm và giữ nguyên lãi suất.

Trong giai đoạn 2005-2018, Trung Quốc đã rót khoảng 141 tỷ USD đến 15 quốc gia Mỹ La-tinh và Caribbean, lớn hơn tổng các khoản vay từ WB, Ngân hàng Phát triển Liên Mỹ (Inter-American Development Bank, IDB) và Ngân hàng Phát triển Mỹ La-tinh (Latin American Development Bank, CAF). Các chủ nợ Trung Quốc lớn nhất gồm Ngân hàng Phát triển Trung Quốc (China Development Bank, CDB) và Ngân hàng Xuất Nhập cảng Trung Quốc (Export-Import Bank of China).

Ngay cả những người theo dõi đường lối “ngoại giao vali” của Trung Quốc cũng không thể theo kịp, vì các chính phủ thường báo cáo không đầy đủ các khoản vay. Theo nghiên cứu của các nhà kinh tế học Carmen M. Reinhart, Sebastian Horn, và Christoph Trebesch, Trung Quốc đã cung cấp “khoảng 1.5 ngàn tỷ USD các khoản cho vay trực tiếp và tín dụng thương mại cho hơn 150 quốc gia trên toàn cầu, và Trung Quốc thành chủ nợ lớn nhất thế giới.”

Ở Châu Phi và Châu Á, hàng tá quốc gia đang nợ ít nhất 20% GDP danh nghĩa của nước họ với Bắc Kinh và các tổ chức liên đới của nó. Nếu không cẩn thận, một ngày nào đó, các nước Mỹ La-tinh có thể rơi vào tình thế tương tự, chật vật để duy trì chủ quyền trong những lĩnh vực quan trọng như dầu mỏ, năng lượng, khai khoáng và viễn thông.

Bẫy nợ cơ sở hạ tầng

Giả sử các quan chức Mỹ La-tinh không hề sơ suất, họ đã ký các thỏa thuận vay với nhận thức đầy đủ về những rủi ro. Có lẽ, họ quan tâm nhiều hơn đến việc tích lũy phiếu bầu từ những công trình công cộng đồ sộ, giúp đưa ra các chỉ số việc làm hoành tráng, mặc dù cuối cùng các công trình này lại trở thành những tài sản có chi phí bảo trì cao, không sinh lợi, và không thể bán được.

Tuy nhiên, các yếu tố đó đều bị bỏ qua, như kịch bản đã được soạn sẵn. Các điều kiện và điều khoản cho vay của Trung Quốc nổi tiếng là mù mờ. Họ che giấu các điều khoản thế chấp bằng tài nguyên thiên nhiên của quốc gia vay nợ, và buộc các công ty địa phương thuê nhân công và các công ty Trung Quốc trong các dự án cơ sở hạ tầng. Điều này có thể tạo điều kiện thuận lợi cho hoạt động gián điệp doanh nghiệp và trao cho Bắc Kinh quyền quyết định những ngành nào nhận được vốn vay. Những thỏa thuận khác bao gồm cả quyền nắm giữ cổ phần, chẳng hạn như quỹ cơ sở hạ tầng của Brazil mà trong đó Trung Quốc đã đầu tư hơn 20 tỷ USD.

Một số khoản vay thật sự là những thỏa thuận tồi tệ. Ở Ecuador, các quan chức đã đồng ý bán trước dầu cho Trung Quốc. Quốc gia Nam Mỹ này không chỉ phải cung cấp 300 triệu thùng dầu cho Trung Quốc đến năm 2024, mà còn phải chi trả khoảng 3 tỷ USD trong chi phí liên quan đến các công ty Trung Quốc. Theo cựu Bộ trưởng Năng lượng Fernando Santos Alvite, Ecuador đã có thể thu thêm 3 hoặc 4 USD trên mỗi thùng dầu nếu nước này bán dầu qua thị trường mở.

Tổn thất chưa dừng lại ở đó. Tiền thu được từ việc bán dầu dự kiến sẽ đi qua các ngân hàng Trung Quốc, sau đó bị tính thêm phí trước khi tới được ngân khố của Ecuador.

Những điều kiện nêu trên chỉ có ý nghĩa đối với một quốc gia đang cần đến người cho vay như một biện pháp cứu cánh cuối cùng. Trong lịch sử, các chính phủ Mỹ La-tinh đã tự đào hố chôn mình khi gánh thêm nợ nần mà không hợp lý hóa chi tiêu công và cân bằng ngân sách.

Vườn hoa Trung Quốc Không Lối thoát 

Các khoản cho vay dễ dãi là một phần trong Sáng kiến Vành đai và Con đường (BRI) đầy tham vọng mà Trung Quốc khởi động vào năm 2013 để tăng cường ảnh hưởng chính trị ra toàn cầu. Trên tất cả, các nhà lãnh đạo Bắc Kinh cố gắng đạt được chỗ đứng tại các thị trường mới, nơi mà họ có thể lấn lướt và cuối cùng là khống chế.

“Trung Quốc không phải là ngài Santa Claus nhân từ, họ muốn mở rộng kinh doanh cho các doanh nghiệp của mình và cũng muốn phát triển liên minh chính trị với đa số các quốc gia,” ông Charles Tang, Giám đốc Phòng Thương mại và Công nghiệp Brazil-Trung Quốc giải thích.

Chiến lược này có thể dẫn đến việc ủng hộ các chế độ phi dân chủ. Ví dụ, tiền Trung Quốc đã giữ cho chế độ của Nicolas Maduro tồn tại ở Venezuela trong nhiều năm. Venezuela nợ Trung Quốc khoảng 20 tỷ USD, nhưng nền kinh tế xã hội chủ nghĩa của họ đã phá hủy ngành sản xuất dầu và ngày càng không có khả năng trả nợ.

Bắc Kinh biết rằng không có lối thoát cho nền kinh tế Venezuela, nhưng việc khống chế một tỷ lệ lớn trong quốc gia có trữ lượng dầu lớn nhất thế giới là một mục tiêu dài hạn.

Con đường tăm tối dẫn đến thịnh vượng

Trung Quốc đã chủ ý lựa chọn cấp vốn vay cho các nước đang phát triển có hồ sơ tài chính ở mức rủi ro cao. Ông Eric Farnsworth, Phó Chủ tịch Hội đồng Châu Mỹ lập luận rằng Bắc Kinh đã tìm cách tích lũy đủ sức mạnh mặc cả để áp đặt các lợi ích của mình và đẩy Hoa Kỳ ra khỏi vai trò lãnh đạo toàn cầu.

Việc sử dụng “viện trợ nước ngoài” như một công cụ quyền lực mềm là bình thường đối với các nước phát triển lớn; tuy nhiên, bí mật quanh các điều khoản cho vay của Trung Quốc cho thấy một chiến lược hiểm ác hơn đằng sau những dự án bất khả thi về mặt kinh tế.

Chẳng hạn, khi Sri Lanka không thể trả nổi nợ cho các công ty Trung Quốc vào năm 2017, quốc gia này đã buộc phải bàn giao lại cảng Hambantota chiến lược cho Bắc Kinh.

Đối với các dự án, ở giai đoạn đầu có thể cho thấy lợi thế mạnh mẽ từ những khoản đầu tư từ Trung Quốc, nhưng trong dài hạn thì thâm hụt sẽ tăng lên và nhất là khi lợi nhuận như hứa hẹn không thành hiện thực, theo ông Kaho Yu, chuyên gia cao cấp về Châu Á tại Verisk Maplecroft.

Các quốc gia Mỹ La-tinh với nợ nần cao nhất sẽ thất bại về mọi mặt. Bên cạnh việc thế chấp các ngành công nghiệp chiến lược, những quốc gia này còn đang đặt lợi ích địa lý chính trị của mình trên bờ vực thất bại, chưa kể đến sự an toàn của người lao động. Những nhà thầu Trung Quốc thường đưa ra các điều kiện lao động nghèo nàn trong khi phớt lờ các quy định về môi trường.

Các cuộc khủng hoảng tài chính hiện tại ở Ecuador, Argentina, và Venezuela cho các quốc gia khác thấy những điều mà họ không nên làm, bao gồm việc vay mượn từ Trung Quốc –  một chế độ độc tài toàn trị không đếm xỉa đến việc ủng hộ dân chủ hoặc nhân quyền bất kể trong hay ngoài nước, một hệ thống không đáng tin cậy – và hoạt động nhập khẩu buộc phải thông qua các thỏa thuận vay nợ nước ngoài.

Tuy nhiên, một khi nhận thức được vấn đề, thì sẽ có cơ hội cho chính sách đối ngoại của Hoa Kỳ tại khu vực này. Chính phủ TT Trump có thể liên kết và hỗ trợ các quốc gia đang gặp khó khăn về tài chính, những quốc gia cam kết tuân thủ kỷ luật tài khóa và pháp quyền, đồng thời kiềm chế ảnh hưởng của Bắc Kinh trong khu vực.

Tác giả: Furgus Hodgson (Fergus Hodgson là người sáng lập kiêm tổng biên tập ấn phẩm tình báo Mỹ La-tinh Econ Americas. Ông cũng là biên tập viên độc lập của tờ Gold Newsletter, và là cộng sự nghiên cứu của tổ chức tư vấn chính sách công Frontier Centre for Public Policy.)

Đóng góp vào bản tin: Paz Gomez, nhà phân tích chính sách của Econ Americas, có trụ sở tại Ecuador.

Biên dịch: Tuệ Kha