‘Chính tâm tu thân’ mới có thể ‘tề gia, trị quốc, bình thiên hạ’

Văn hóa Á Đông cho rằng phải “chính tâm tu thân” mới có thể “tề gia”, “trị quốc”, “bình thiên hạ”.

“Chính tâm tu thân, tề gia trị quốc” có nguồn gốc từ kinh điển Nho gia. Trong sách “Đại học”, Khổng Tử giảng: Thời cổ đại, phàm những thánh nhân muốn phát huy tính thiện của con người đến khắp thiên hạ (bình thiên hạ), trước phải lãnh đạo tốt nước mình, bang mình (trị quốc). Muốn lãnh đạo tốt nước mình, bang mình, trước hết cần chỉnh đốn tốt gia đình, gia tộc mình (tề gia). Muốn chỉnh đốn tốt gia đình, gia tộc mình, trước hết phải làm cho tâm tư của mình ngay thẳng (chính tâm), đoan chính.
Chính tâm tức là quy chính cái tâm mình, làm tâm mình suy nghĩ ngay chính, hành động ngay thẳng, chính trực.

“Tu thân” chính là tự sửa mình, luôn nghiêm khắc nhận rõ sai sót của mình để sửa chữa, hoàn thiện bản thân. “Tu thân” lại lấy “Hiếu” làm khởi đầu. Vì đạo hiếu mà trung thành. Phải yêu quê hương thì mới yêu Tổ quốc; tận hiếu thì mới tận trung.

“Tề gia” tức là chỉnh đốn tốt gia đình, gia tộc mình, làm cho gia đình mình tốt đẹp, có nề nếp gia phong. Gia đình là tế bào của xã hội, mỗi gia đình đều có vai trò quan trọng đối với xã hội, với quốc gia. Trong tiếng Trung, từ Gia (家) trong “Gia đình” (家庭), cũng chính là từ Gia (家) trong “Quốc gia” (国家). Mối liên kết giữa gia đình và quốc gia có nội hàm sâu sắc, bởi vậy Thánh nhân mới giảng phải “tề gia” rồi mới “trị quốc” và “bình thiên hạ”.

Trị quốc nghĩa là lo toan việc nước, điều hành đất nước cho có kỷ cương, phép tắc, dân được yên ấm.

Trong lịch sử đã có nhiều tấm gương về trị quốc: Vua Nghiêu, Vua Thuấn dùng nhân ái để trị vì giáo huấn, nhân dân theo đó mà thực hiện nhân ái; Vua Kiệt, Vua Trụ dùng bạo lực để cai trị thiên hạ, dân chúng cũng theo đó mà làm loạn.

Cho nên “trị quốc”, “bình thiên hạ” đều bắt nguồn từ việc “tu thân”. Người cầm quyền một nước có đức hạnh cao quý thì dân chúng noi gương sống đời đạo đức, nhân nghĩa, hòa ái thương yêu nhau; xã hội sẽ thịnh vượng, thái bình. Mật Tử Tiện và Vu Mã Kỳ (còn có tên là Vu Mã Thi) người nước Lỗ thời Xuân Thu đều là học trò của Khổng Tử. Khi Vu Mã Kỳ làm huyện lệnh ở Đơn Phụ, hàng ngày lúc sáng sớm tinh mơ, sao trời còn chưa lặn, Mã Kỳ đã ra khỏi nhà, đến tối, khi sao giăng khắp bầu trời ông mới về nhà, đi sớm về muộn, ngày đêm không nghỉ, việc gì cũng đích thân làm, mới điều hành tốt được Đơn Phụ.

Học trò Khổng Tử khéo tu thân mà trong huyện thái bình

Quốc quân nước Lỗ ra lệnh cho Mật Tử Tiện làm huyện lệnh Đơn Phụ. Trong thời gian nhậm chức, Tử Tiện rất ít khi ra khỏi nhà, còn thường xuyên an nhàn chơi đàn vui vẻ, nhưng lại quản lý Đơn Phụ còn tốt hơn.

Khổng Tử hỏi Mật Tử Tiện: “Trò quản lý Đơn Phụ, khiến bách tính ở đó rất kính yêu trò. Trò làm như thế nào mà được như vậy?”

Mật Tử Tiện trả lời: “Con yêu cầu họ, làm cha mẹ thì yêu thương bảo vệ con cái; làm con cái thì yêu thương bảo vệ những trẻ côi cút không có cha mẹ; đồng thời dạy bảo họ, làm tang lễ thì phải hết mực đau thương.”

Khổng Tử gật đầu nói: “Những cái nhỏ như thế này, trò đều chú ý đến rồi, bách tính bình thường đều có thể thân cận và theo trò. Nhưng nếu chỉ như thế thôi thì cũng không đủ.”

Mật Tử Tiện lại nói: “Ở Đơn Phụ, có 3 người con coi như cha mà phụng sự, có 5 người con coi như anh trai mà phụng sự, có 11 người con coi như bằng hữu mà kết giao qua lại.”

Khổng Tử nói: “Có 3 người coi như cha mà phụng sự, có thể dạy bảo bách tính đạo Hiếu. Có 5 người coi như anh trai mà phụng sự, có thể dạy bảo bách tính đạo Đễ. Có 11 người coi như bằng hữu mà kết giao qua lại, có thể cất nhắc lựa chọn nhân tài. Đây là một bước tiến rồi, những người có tri thức cao cũng sẽ thân cận theo trò. Nhưng chỉ như thế này vẫn chưa đủ.”

Mật Tử Tiện nói: “Vùng đất Đơn Phụ, người có năng lực, trí tuệ, đức hạnh hơn con, có 5 người. Con thường cung kính phụng sự họ, việc lớn việc nhỏ trước tiên đều bẩm báo với họ, xin ý kiến của họ.”

Nghe đến đây, Khổng Tử cảm thán rằng: “Quan trọng nhất chính là nguyên nhân này đó! Trước kia vua Nghiêu, vua Thuấn cai quản thiên hạ, dùng nhiều công sức nhất chính là tìm kiếm người hiền tài giúp đỡ mình. Vì người hiền tài là nền tảng cho hết thảy những sự việc tốt đẹp. Thật đáng tiếc, trò chỉ quản lý một khu vực Đơn Phụ, thực sự là uổng phí tài năng của trò rồi.”

“Tu thân” là đạo lý căn bản dưỡng thành người quân tử

Khổng Tử giảng, người quân tử vô cùng nghiêm khắc với bản thân trước nên yêu cầu mình có điều thiện, sau đó mới yêu cầu người khác; yêu cầu mình đừng làm điều ác, rồi sau đó mới cấm chỉ người khác.

Cao Đình nước Tề nói với Khổng Tử: “Tôi từ nước Tề xa xôi đến đây gặp Ngài vì muốn học đạo quân tử. Mong Ngài hãy chỉ cho tôi.”

Khổng Tử đáp: “Nội tâm phải chính trực, đây là cái gốc làm người. Bề ngoài, trong công việc phải cẩn trọng, giữ vững ý chí của mình; kiên trì thực hiện nhân nghĩa; thấy người có tài đức thì khiêm tốn học tập; gặp kẻ tiểu nhân bất tài thì tránh xa. Với người quân tử có tài năng không sinh lòng đố kỵ mà phải biết học tập. Làm được như thế thì người ở xa đến mấy cũng có thể thân như anh em. Nếu không muốn học theo đạo người quân tử thì người ở gần bên cạnh cũng khó thân nhau được.”

“Còn nữa, trong cuộc sống thường ngày, mỗi ngày chúng ta nói gì, làm gì, muốn làm sao không nói lời gây tai họa, làm những việc mình phải ân hận, thật không phải dễ dàng. Chỉ có người tài năng, có trí tuệ mới làm được. Vì thế phải luôn cẩn trọng, chú ý lời nói và việc làm của mình. Cần biết: cho dù một người cả đời trước đây chưa làm điều gì sai trái, nhưng cũng có thể chỉ vì một câu nói không hay nhất thời mà bao nhiêu công lao trước đây bị mất hết. Vì thế, muốn trở thành người quân tử phải luôn luôn cẩn trọng!”

Lam Khanh