Đức của người quân tử: Ôn nhu như ngọc, càng mài càng sáng

QUÁN MINH

Trong hội họa truyền thống phương Đông, các loại hoa Mai, Lan, Trúc, Cúc được xem là hình ảnh biểu tượng cho những đức tính, phẩm chất cao quý của người quân tử. 

Mai, tượng trưng cho sự thanh khiết và sức sống mãnh liệt, ngạo nghễ khai nở giữa đất trời dù thời tiết có khắc nghiệt. Lan, tuy mảnh mai nhưng ngát hương, tao nhã, thanh lịch. Trúc, khiêm tốn lễ độ, chính trực kiên cường. Cúc, cứng cỏi, bản lĩnh vượt qua cám dỗ, khiêm tốn ẩn mình trước bách hoa.

Trong tư tưởng Nho gia, phẩm chất của người quân tử lại được ví như ngọc quý.

“Đức của bậc quân tử có thể sánh với ngọc”

Trong văn hóa cổ xưa, nam nhân phải có nhân cách cao thượng mới được gọi là quân tử. Vì vậy khi nói về quân tử còn có cách nói là “Tiên hoa tống mỹ nhân, mỹ ngọc tứ quân tử” (Tạm dịch: Hoa tươi tiễn mỹ nhân, mỹ ngọc thưởng quân tử).

Trong “Lễ Ký – Sính Nghĩa” có ghi chép lời của Khổng Tử về người quân tử: “Quân tử bỉ đức vu ngọc yên, ôn nhuận nhi trạch, nhân dã.” Ý nói rằng: Đức của bậc quân tử cao quý như ngọc, ôn hòa mà sáng suốt. Vì vậy có thể nói, trong cảnh giới tư tưởng của Khổng Tử, quân tử là điển hình về nhân cách và thẩm mỹ. Do đó ông đã so sánh nhân cách của bậc quân tử cũng như ngọc quý vậy. 

Ngọc khác với những loại đá thông thường, ban đầu vốn chỉ là một khối đá thô sơ, nằm rải rác ở khắp núi rừng không ai biết đến. Nếu không trải qua quá trình liên tục mài giũa thì không thể thành hình. Nhưng viên đá thô sơ ấy sau khi mài giũa thì lại tỏa sáng khiến người đời mê say. 

Vầng sáng tỏa quanh viên ngọc không chói lóa như kim cương hay kim loại, cũng không trong suốt, để lộ tì vết, khiếm khuyết của mình như pha lê, thủy tinh. Ngọc biết thu mình lại, đeo càng lâu càng sáng, càng đẹp, càng sang trọng. Đặc tính này rất giống những bậc cao nhân quân tử, có tu dưỡng, không khoe khoang tài năng. Do đó, “Quân tử khiêm tốn, ôn hòa như ngọc” thực sự vô cùng chuẩn xác.

Bậc quân tử có 9 điều nên chú trọng, cũng giống như ngọc đẹp bởi có 9 loại phẩm đức

Trong sách cổ “Quản Tử – Thuỷ địa” có nói: 

“Phu ngọc chi sở quý giả, cửu đức xuất yên. Phu ngọc ôn nhuận dĩ trạch, nhân dã; lân dĩ lý giả, tri dã; kiên nhi bất túc, nghĩa dã; liêm nhi bất quế, hành dã; tiên nhi bất cấu, khiết dã; chiết nhi bất nạo, dũng dã; hà thích giai kiến, tinh dã; mậu hoa quang trạch, tịnh thông nhi bất tương lăng, dung dã; khấu chi, kỳ âm thanh đoàn triệt viễn, thuần nhi bất hào, từ dã.”

Tạm dịch nghĩa: Ngọc sở dĩ quý trọng là bởi vì có 9 loại phẩm đức: 

Ôn nhuận mà sáng bóng, đó là lòng nhân từ; 

Thanh tịnh mà có hoa văn, đây là trí tuệ; 

Kiên cường mà không khuất phục, đây là cái nghĩa; 

Ngay chính mà không hại người, đây là phẩm tiết; 

Trong sáng, không vấy bẩn, đây là sự thuần khiết;

Có thể vỡ mà không cong gập, đây là cái dũng khí; 

Ưu điểm và khuyết điểm đều biểu hiện ra bên ngoài, đây là sự chân thành; 

Hoa mỹ và ánh sáng tác động lẫn nhau, hài hòa mà không che khuất lẫn nhau, đây là lòng khoan dung; 

Gõ vào âm thanh vang xa, tinh khiết không loạn, đây là sự mạch lạc. 

Người quân tử có tâm như ngọc sáng

Nho gia cho rằng, ngọc là tượng trưng cho tự hoàn mỹ thiên phú, nên con người cũng nên noi theo thuộc tính của ngọc để hoàn thiện chính mình.

Khổng Tử nói: “Quân tử bỉ đức vu ngọc”, “Quân tử vô cố, ngọc bất khứ thân”. Ý tứ rằng Đức của người quân tử như ngọc sáng. Vậy nên, các bậc quân tử khi xưa ai cũng đeo ngọc, đó là vật bất ly thân của họ. Ngoài ra, những chính trị gia và văn nhân sĩ phu thời cổ đại cũng đều học hỏi phẩm chất của ngọc, từ đó xây dựng tiêu chuẩn tu dưỡng đạo đức của bản thân mình.

Còn Đạo gia lại cho rằng: “Thánh nhân bị hạt hoài ngọc”, ý tứ là dù mặc quần áo đơn sơ, nhưng trong lòng như ngọc sáng. Câu nói này có ý khuyên bảo mọi người nên giữ tâm trong sạch, không nên đánh mất đi bản tính thuần khiết ban đầu. 

Trong xã hội ngày nay, mọi người đều thích đeo trang sức lấp lánh, nhưng thường quên mất cần có “ngọc sáng trong tâm”. Cổ nhân quý ngọc, không phải chỉ vì vẻ bề ngoài bắt mắt, mà còn vì phẩm giá và đức hạnh mà nó ẩn chứa bên trong. Người xưa đeo ngọc bên mình cũng là để thời thời khắc khắc nhắc nhở bản thân tiến thoái có lễ, có tiết, có độ. 

Quân tử ôn hòa như ngọc

Trong tập thơ “Thi kinh – Vệ Phong” có viết: “Hữu phỉ quân tử, như thiết như tha, như trác như ma.”

Ý tứ là, bậc quân tử nho nhã cũng là phải trải qua mài giũa giống như ngọc vậy. Quá trình mài giũa ngọc cũng giống như sự tu dưỡng của mỗi người, trong những lúc khó khăn mà có thể nâng cao cảnh giới tinh thần.

Quân tử ôn nhu như ngọc nhưng vẫn một lòng tuân thủ nguyên tắc và phẩm hạnh vốn có. Vầng sáng của ngọc thu vào bên trong, bậc quân tử có tài nhưng cũng thường không biểu lộ ra bên ngoài. Bề ngoài khiêm tốn, trong tâm chính trực, gặp việc lớn không thoái lui, gặp lợi nhỏ không tranh giành, chỉ người như vậy mới xứng gọi là chính nhân quân tử, mới có thể xứng với phẩm chất cao quý của ngọc.

Đạo đức cao thượng chính là biểu hiện của Đạo, ắt có thể tạo phúc cho thiên hạ. “Ngọc tại uyên tắc xuyên mị, ngọc tại sơn tắc thảo trạch” (Ngọc ở chỗ sâu thì nơi đó phát sáng, ngọc ở núi cao thì nơi đó có thảo điền). Cũng như người quân tử, những nơi họ đi qua sẽ được chính khí của mình cảm hóa, lấy cái Đức để bao dung vạn vật, mang đến ân trạch cho khắp tứ phương.