Kèn túi và những nam nghệ sĩ xứ Scotland

Có thể bạn cũng như tôi, đã từng mê mẩn, hay thậm chí rất hứng chí, khi thấy một nghệ sĩ thổi kèn túi (“bagpile”) xuất hiện trong một đám cưới hoặc đám tang nào đó. Hay có lẽ bạn đã từng nghe âm thanh vang dội rộn ràng trong cuộc diễn hành của những nghệ sĩ thổi kèn túi, hòa cùng tiếng của trống con, trống cái, và trống tenor. Dàn nhạc này được gọi một cách chính xác là “dàn nhạc ống” (“pipe band”).

Có thể bạn cũng sẽ nghĩ rằng những chiếc kèn túi này khá bí ẩn vì dường như chúng đều đến và đi rất nhanh, trước khi bạn kịp nhìn kỹ hay tìm hiểu về cách thức hoạt động của chúng. Chúng ta hãy cùng nhau khám phá nhạc cụ hấp dẫn này cũng như lịch sử và vai trò của chiếc kèn này trong nền văn hóa.

Trước tiên phải đặt ra câu hỏi rằng chiếc kèn túi này hoạt động và tạo ra âm thanh giống tiếng vịt kêu ấy như thế nào. (Không có ý xúc phạm những người yêu thích kèn túi hay cả những chú vịt.) 

Các ống kèn lên tiếng

Điều thường thấy nhất của loại kèn túi “Cao nguyên Scotland” là chúng được cấu tạo bằng những ống sáo cùng nối vào một chiếc túi. Tôi sẽ nói về chiếc túi này sau. Tất cả các ống sáo đều là nhạc cụ thuộc bộ hơi. Chiếc ống sáo chính tạo ra giai điệu được gọi là ống lĩnh xướng (chanter), cùng họ với loại với nhạc cụ sử dụng loại dăm kép (double-reed), giống như kèn oboe và kèn bassoon, trong khi những nhạc cụ ống khác sử dụng loại dăm đơn, giống như kèn clarinet và saxophone vậy. Tuy nhiên, bất cứ ống sáo nào cũng đều có thể sử dụng hoặc dăm đơn hoặc dăm kép. Những loại dăm truyền thống thường được làm từ cây sậy, nhưng hiện tại thường được làm từ nhựa. 

Ống lĩnh xướng có thể chơi nhạc trong một quãng âm nhất định bằng cách dùng ngón tay bịt vào các lỗ tròn, giống như sáo dọc (recorder) hoặc sáo nhựa (song flute), trong khi một hoặc nhiều ống sáo “trầm” khác chỉ có thể chơi một nốt nhạc ở một tông nhạc liên tục, không ngắt quãng. Ống sáo trầm đầu tiên có thể đạt đến âm độ trầm thấp hơn hai quãng tám so với âm giai trưởng trong quãng âm của ống lĩnh xướng. Ống sáo trầm thứ hai, trong cùng một âm giai, có thể chơi cung trầm gấp năm lần so với ống trầm đầu tiên; nếu có ống tông trầm thứ ba, ống này có thể chơi ở cung cao trên một quãng tám so với ống đầu tiên. 

Điều khiển túi hơi như thế nào? 

Vậy thì công dụng của chiếc túi đầy đặn và mềm mại đó là gì? Chiếc túi đó thực sự đóng vai trò như một “lá phổi thứ ba” để chứa không khí, hoặc vận hành như một bộ nhớ tạm (buffer) trong thuật ngữ máy tính. Nghệ sĩ chơi kèn túi sẽ không thổi hơi trực tiếp vào những ống sáo mà thổi hơi vào túi hoặc sử dụng cánh tay của mình để bơm khí vào túi trong một số trường hợp. Và đổi lại, người nghệ sĩ sử dụng áp lực của cánh tay để ép khí thoát ra khỏi túi và đi vào các ống sáo. Ông ấy có thể liên tục nạp đầy khí vào túi, việc này được thực hiện nhanh hơn việc ép khí ra khỏi túi, do đó, túi luôn được bơm căng và có thể chơi ở một tông liền mạch. Những chiếc túi truyền thống được làm từ da, nhưng ngày nay chúng cũng có thể được làm từ các chất liệu tổng hợp.

Dựa trên việc suy xét từ các tác phẩm nghệ thuật cổ đại và trung đại cùng các bản điêu khắc có niên đại từ 1,000 năm trước Công nguyên, tiền thân của kèn túi đã tồn tại từ thời của các nền văn hóa Trung Đông, Ai Cập, La Mã, và Hy Lạp. Sự xuất hiện sớm nhất của loại nhạc cụ này trên quần đảo Anh là vào khoảng thế kỷ thứ 14; đây cũng là nơi mà chúng ta thường hay nhớ đến khi nhắc đến kèn túi, đặc biệt là ở Scotland. 

Nhà thơ, nhà triết học Chaucer đã đề cập đến chi tiết này trong quyển “Những truyện kể vùng Canterbury” được viết vào năm 1380 của mình rằng: “Ông ta có thể chơi kèn túi rất hay, và ông ấy đã chơi cho chúng tôi nghe khi đưa chúng tôi rời khỏi thị trấn.”

Một bộ sưu tập phong phú của các nhạc cụ cổ xưa trông giống kèn túi qua các thời kỳ lịch sử với nhiều tên gọi khác nhau đều có trong bộ sưu tập nhạc cụ của Bảo tàng Nghệ thuật Metropolitan ở New York.

Có rất nhiều loại kèn túi khác nhau vẫn còn được lưu giữ cho đến ngày nay, nhưng loại kèn túi quen thuộc nhất với hầu hết người Mỹ là loại kèn của Cao nguyên Scotland. Loại kèn này có ba ống trầm phía trên cùng của túi; ống lĩnh xướng có thể chơi chín nốt nhạc, còn chiếc túi thì được làm bằng da của cừu hoặc của nai elk (nai sừng tấm).

Một phần khác tạo nên hình ảnh nghệ sĩ thổi kèn chính là bộ trang phục đặc biệt của họ với tên gọi là “trang phục trọn bộ của cao nguyên” – phải cần cả một bài báo mới có thể miêu tả toàn bộ về bộ trang phục này, nhưng vài thứ chủ yếu của bộ trang phục là chiếc mũ cao có gắn lông đà điểu dài, một chiếc áo khoác trang trí cầu kỳ và một chiếc váy kẻ sọc, kể cả một con dao găm (hoặc một thanh đoản kiếm) ở bên hông; một chiếc ghim cài áo được tô điểm thêm với các viên đá quý; một chiếc tua rua làm bằng lông ngựa gọi là “sporran”; và một đôi giày cao cổ màu trắng.

Kèn túi trong văn hóa và truyền thống Scotland hiện đại

Thuở ban đầu của những chiếc kèn túi ở Scotland có một truyền thống rằng mỗi thị trấn đều có những nghệ sĩ kèn túi chính thức, được trả lương từ thuế của người dân để chơi kèn cho những dịp trang trọng như hội chợ quê, đám cưới, và trong một số dịp khác tại các nhà thờ không có đàn organ. Năm 1549 là lần đầu tiên  chiếc kèn túi được nhắc đến như một nhạc cụ để khích lệ quân đội trong Trận chiến Pinkie. Năm 1746, những chiếc kèn túi lại được sử dụng cho mục đích ấy tại Trận chiến Culloden – cuộc bại trận nổi tiếng của người Scotland, sau đó người Anh đã cấm sử dụng nhạc cụ này trong vòng 40 năm.

Thời Đệ nhất Thế chiến, người Anh đã cho 2,500 đồng đội người Scotland của mình ở rất nhiều nơi chơi kèn túi để khích lệ quân đội dũng cảm tiến vào trận chiến từ các chiến hào; họ đã được trả thêm một penny mỗi ngày cho công việc này.  Mặc dù họ không đem bất kỳ loại vũ khí nào, 500 người trong số đó đã bị người Đức sát hại, và 600 người khác bị thương. Vì cuộc tàn sát này mà những nghệ sĩ kèn túi đã bị cấm ra tuyến đầu trong Đệ nhị Thế chiến, nhưng một nghệ sĩ dũng cảm người Scotland được gọi là Binh nhì Bill Millin “điên” đã chơi kèn túi trong làn đạn vào ngày D của cuộc đổ bộ lên bãi biển Normandy. Anh ta đã có thể chơi kèn trong suốt trận chiến một cách thần kỳ mà không bị bắn, vì người Đức thương hại anh ta, họ nghĩ rằng anh ta đã bị điên. 

Ngày nay, loại nhạc cụ này đã trở nên nổi tiếng khắp thế giới và là hình ảnh biểu tượng cho vùng đất Scotland. Hình ảnh của nghệ sĩ kèn túi thậm chí còn xuất hiện  trên nắp chiếc hộp thiếc của hai trong số các thương hiệu bánh cookie nổi tiếng nhất của Scotland. Tại Hoa Kỳ, thật xúc động khi được nghe bài “Amazing Grace” hoặc Highland Reel vang lên do một nghệ sĩ trong bộ trang phục chỉnh tề thổi trong buổi tiệc cưới. Trong một chuyến đi gần đây đến Edinburgh, tôi đã thực sự xúc động khi được nghe âm thanh hùng hồn mạnh mẽ từ hàng trăm nhạc công kèn túi diễn hành theo đội hình dọc khu Royal Mile nổi tiếng.

Ông Michael Kurek là một nhà soạn nhạc người Mỹ đã sáng tác album cổ điển đứng đầu trên bảng xếp hạng Billboard có tên “The Sea Knows”. Ông cộng tác trong Ủy ban Đề cử của Viện hàn lâm Thu âm cho Giải thưởng Grammy hạng mục âm nhạc cổ điển. Ông là giáo sư danh dự về sáng tác tại Đại học Vanderbilt. Để biết thêm thông tin về ông và âm nhạc của ông, vui lòng truy cập MichaelKurek.com.