Kiệt tác hội họa ‘Thanh Minh Thượng Hà’: Cuộc sống chốn thị thành thời Trung Hoa cổ
Tác phẩm “Thanh Minh Thượng Hà đồ” (Along the River During the Qingming Festival) của hoạ sĩ hàn lâm Trương Trạch Đoan (Zhang Zeduan, tự Chính Đạo, 1085–1145) đã phác họa vô cùng tỉ mỉ từng ngôi nhà, chiếc thuyền, cửa hàng cũng như từng quán ăn; và mô tả con người từ mọi tầng lớp xã hội chỉ trong một bức tranh cuộn; (toàn cảnh bức tranh tổng cộng có 814 nhân vật, 20 phương tiện đi lại, 60 con vật và 170 cây cối); những người Trung Hoa cổ thời ấy mỗi khi xem tranh thì như thấy chính mình trong đó. Trong cuộc sống của thế kỷ 21 hiện nay, bức họa giúp chúng ta trở về với quá khứ đầy sinh khí và là cơ hội để nhìn lại cuộc sống chốn thị thành thời xa xưa.
Người Trung Hoa cổ đại tin rằng, một thành phố là một cỗ máy công nghiệp được kiến tạo bởi thiên ý. Chữ “thành phố” trong Hán Tự nhà Thương miêu tả hình ảnh một người đang quỳ xuống sau bức tường thành. Bức tường thành không chỉ đóng vai trò phòng vệ cho người dân nội thành mà còn là biểu tượng cho quyền lực của một đất nước.
Cũng như những nền văn minh cổ đại khác, nền văn minh Hoa Hạ đã phát triển dọc theo những bờ sông. Bức tranh “Thanh Minh Thượng Hà” phác họa một thành phố bên cạnh Sông Biện (Biện Hà), một trong những mạch sống của thời Bắc Tống. Cuộn tranh dài hơn 5 yard (hơn 4.5m) diễn tả cuộc sống thành thị trong thời kỳ kinh tế nhà Tống hưng thịnh. Với những hoạt động giao thương nhộn nhịp, bức tranh vẽ cảnh thủ đô Biện Kinh của nhà Bắc Tống, nay là thành phố Khai Phong thuộc tỉnh Hà Nam. Trung Hoa cổ xưa có một số thành phố lớn nhất thế giới vào năm 1100, vừa khéo trùng hợp với thời điểm mô tả trong cuộn tranh này.
Tên của bức tranh gợi ý rằng quang cảnh diễn ra vào Tiết Thanh Minh – lễ tảo mộ diễn ra vào tháng Tư, 100 ngày sau ngày đông chí.
Tuy vậy, các phong tục truyền thống như tảo mộ hay thờ cúng tổ tiên không được miêu tả trực tiếp trong tác phẩm, nhưng qua các chi tiết trong tranh, người ta có thể thấy được những tập tục này. (Thanh Minh cũng có thể được dịch là “yên bình và có trật tự”, và vì trong tranh không có những người ăn mày hay những khu nghèo đói, cuộn tranh có thể được hiểu như một hình ảnh lý tưởng của một thành phố thời nhà Tống).
Những cuộn tranh như thế này thường được xem theo từng phần một – mỗi phần dài một cánh tay – từ phải sang trái. Khi mở cuộn tranh, chúng ta sẽ thấy được vẻ lộng lẫy của thành phố với những con đường, những cây cầu, những tòa nhà, cửa hàng, nhà hàng, và những đám đông nhộn nhịp; đưa chúng ta vào một cuộc du ngoạn dọc bờ sông. Về tổng thể, bức họa đã cung cấp một cái nhìn toàn cảnh của thành phố, giống như những cảnh quay dài trong một thước phim.
- Bức tranh bắt đầu vào một buổi sớm bình minh với hình ảnh người tiều phu dẫn theo vài chú lừa đi qua cây cầu phổ biến ở các vùng nông thôn. Những cây du đã trở nên cằn cỗi sau khi rụng hết lá, biểu thị cuối đông hay đầu xuân. Một con suối ở phía trước dẫn đến một ngôi nhà gỗ có mái ngói nằm trong rừng. Một bầu không khí tĩnh lặng bao trùm khung cảnh.
- Ở đây chúng ta thấy có vài cây liễu; người ta tin rằng cây liễu có khả năng xua đuổi tà ma. Những thân cây đầy sẹo do bị cắt cành sẽ mọc lên những chồi non mới sum suê vào mùa xuân. Phía sau rặng liễu, một đoàn người đang khiêng một chiếc kiệu với những cành liễu rủ chung quanh. Trong đoàn lữ hành này có những người lao động cầm những cây chổi liễu; có lẽ họ vừa trở về sau một cuộc tảo mộ ở miền quê. Ngay trước dòng suối, hai người phụ nữ quàng khăn đang cưỡi lừa với ba người đàn ông hộ tống; họ đang trên đường tảo mộ để tỏ lòng thành kính với tổ tiên.
- Gần bờ sông, mọi người đang thức dậy và bắt đầu các công việc buổi sáng của họ. Một số người đang ăn sáng trong một cửa hàng bánh bao bên đường, trong khi chủ một nhà hàng vừa mới chuẩn bị lắp cột để mở cửa. Một thương gia ngồi trên một bao thóc bên bờ sông và có vẻ như đang ra lệnh cho công nhân lấy thóc từ chiếc thuyền đậu bên bờ sông.
- Khi dòng sông rộng hơn, bố cục của bức tranh phân chia thành phần mặt nước và phần đất liền. Hình ảnh sợi dây neo cột vào cột buồm trải dài suốt chiều dài của phần tranh này, với các công nhân đang kéo thuyền ngược dòng. Nhìn qua cửa sổ trên những chiếc thuyền người ta có thể thấy đồ đạc dùng cho khách du lịch, còn các thuyền viên thì đang chuẩn bị thuyền. Về phía bên trái, tám người lái thuyền đang dùng mái chèo để chèo thuyền; và phía trước, một phụ nữ đang treo quần áo trên thuyền của bà và đổ nước xuống sông sau khi giặt giũ.
- Chúng ta cuối cùng cũng đến được Cầu Vồng, điểm nhấn ấn tượng của bức tranh. Phía bên phải cây cầu, một chiếc thuyền đang đến gần từ một vị trí khá nguy hiểm, vì dòng sông chảy siết dường như muốn đẩy nó đụng cây cầu. Những người lái thuyền đang nhanh chóng hạ thấp cột buồm trong khi một người cố gắng lấy lực đẩy bằng cách cách quăng móc vào phía trên cây cầu. Người trên cầu đứng xem một cách lo lắng khi một người nào đó đã quăng xuống một cuộn dây dài. Phía bên trái chiếc thuyền, một vài người đàn ông đang tăng tốc về hướng chiếc thuyền ở bờ đối diện để tránh va chạm.
Trong khi đó, trên cầu cũng nhộn nhịp không kém với rất nhiều hoạt động: Người đi trên cầu và các quầy bán thức ăn chật khắp hai bên cầu, khiến lưu thông trên cầu càng tắc nghên. Có khả năng xảy ra một vụ va chạm khác trên cầu khi một số người khiêng kiệu đi ngược đường với những người cưỡi ngựa. Những công nhân gần bờ sông gánh hàng trên vai và trên những con lừa đang cố gắng băng sang phía bên kia. Ở phần dưới bên trái, một người đàn ông đang đẩy xe thồ bên cạnh một cửa hàng, trong khi ba công nhân khác đang hạ đòn gánh xuống để mua giải khát từ một quầy hàng dưới chiếc dù. Khi nhìn khung cảnh này chúng ta liên tưởng tới cảnh kẹt xe vẫn thường diễn ra trên đường phố hiện nay.
- Sự nhộn nhịp dần lắng xuống khi chúng ta bị thu hút bởi một quầy rượu Trung Hoa, với hàng tre cao vút và lá cờ ba vạch dọc, những đặc điểm nổi bật thường thấy của các cửa hàng rượu. Bên cạnh một chú ngựa, một người phục vụ đang chuẩn bị hai chiếc bát với đũa cho người mua mang đi. Ở góc dưới bên phải, một thương nhân đang thương lượng với một người phụ nữ đi cùng một trẻ nhỏ, trong khi một người bán hàng đang bán dây thừng từ chiếc xe đẩy của anh ta ngay phía trên họ. Phía bên trái cánh cổng, những khách hàng đang ngồi quanh một chiếc bàn trong một nhà hàng trong khi một người phụ nữ đang nhìn xuống phía dưới với cánh tay đặt ra ngoài cửa sổ. Một số chiếc thuyền đang đi trên sông trong khi những công nhân đang kéo một chiếc khác ngược dòng.
- Quang cảnh dần chuyển sang buổi trưa, và con sông dần chảy ngược dòng và khuất tầm nhìn. Ở gần bờ sông, ba công nhân đang gánh hàng lên những chiếc thuyền. Một con phố quanh co dọc theo bờ sông với các cửa hàng lộ thiên và nhà hàng đầy khắp hai bên đường. Hai con bò kéo theo một chiếc xe trong khi một phụ nữ cưỡi ngựa theo sau. Một số hình ảnh cho thấy đã đến giờ ăn trưa: một người hầu gái đang đem bát cho cô chủ của mình trong kiệu, và một công nhân khác đang vác một chiếc nồi hấp và một chiếc bàn xếp. Đi dọc theo con phố, chúng ta thấy một người thợ đóng xe và người học việc của anh ta đang đóng một chiếc xe thồ từ những mảnh gỗ trên mặt đất. Đi xa hơn nữa, chúng ta thấy một người đàn ông đang ngồi kể chuyện với đám đông vây quanh.
- Mọi người hòa mình trên một chiếc cầu tương tự cầu nổi bắc qua một dòng sông khác. Trên cầu, nhiều người đàn ông trí thức mặc trang phục trông giống như những quan cấp thấp, thư lại, và thư sinh đội khăn trùm đầu. Phía kia, những người lao động và công nhân thì lại mặc quần dài để làm việc hiệu quả hơn. Những con bò kéo hai chiếc xe lớn chất đầy hàng gia dụng; phía bên phải là một người phụ nữ trên lưng ngựa đội mũ rơm đang đi cùng người hầu của mình theo hướng ngược lại. Ở phía xa, một nhà sư đang đứng bên cổng một ngôi chùa Phật Giáo.
- Cổng thành cao chót vót đánh dấu biên giới thành phố và là một điểm nhấn nữa của bức tranh. Cổng thành được xây bằng gạch và mang các đặc điểm kiến trúc đặc trưng của nhà Đường và nhà Tống, như cấu trúc Đấu Củng, được tạo thành từ các giá đỡ bằng gỗ lồng vào nhau để đỡ dầm và cột nối. Nhìn theo bậc thang dốc lên trên vào căn phòng, người ta thấy một chiếc trống tanggu, hay còn gọi là trống Trung Hoa được treo ngang trên khung. Trong khi đó, những chú lạc đà từ sa mạc xa xôi đang đi qua chiếc cổng bên dưới.
- Phía bên kia cánh cổng, chúng ta thấy một quán trọ ba tầng lạ mắt với mặt tiền là một quán rượu. Khách hàng đến đây trên những chiếc kiệu và chuẩn bị bước vào quán trong khi lối vào có hai tấm biển ghi “bán buôn” và “rượu thơm”. Những người hầu gái đang phân loại chổi từ hai chiếc thùng lớn phía trước quán trọ để dùng cho việc tảo mộ. Ở phía bên phải, một người đàn ông đang dùng thử cung tên trong một cửa hàng. Phía bên trái quán rượu, những người bán hàng đang bán thức uống giải khát và một đám đông những người trí thức đang vây quanh một người kể chuyện. Hoạt động bên ngoài cổng thành đã miêu tả chính xác cuộc cách mạng thương nghiệp thế kỷ 12 đã giải thoát các thành phố khỏi sự hạn chế của chính quyền và sự phát triển đã lan ra ngoại thành như thế nào.
- Khu vực ngã tư đầy ắp những hoạt động nhộn nhịp với những nhóm người khác nhau. Ở gần phía dưới cùng, những người trí thức đang đứng cạnh một tiệm cầm đồ, xem một đứa trẻ nhỏ đang tập đi. Hai con lừa đang kéo theo những thùng rượu, và ngay phía trên, một nhà sư đang đàm luận với một học giả. Bên phải của họ là hai Đạo sĩ áo trắng với trâm cài đầu nổi bật. Ở cuối con phố, một tấm biển cho thấy có một cửa hàng đồ gỗ nội thất bằng gỗ đàn hương đang ở đó. Một người bán hàng bán các bức tượng nhỏ trong một quầy hàng dưới ô trong khi ở bên trái (nhưng ở giữa tranh), ba công nhân đang lấy nước từ một cái giếng. Phía trước họ, một người bán hàng rong đeo một chiếc thúng đan sau lưng bán đồ chơi.
Khi tiến dần về phía trái của bức tranh, có một ngôi nhà với tấm biển “Nhà của Quan Zhao”. Đó là nhà của một thầy thuốc đang khám bệnh cho bệnh nhân ở bên trong. Nhìn lên cao, chúng ta thấy ngôi nhà của ông ta rất rộng với cả một vườn tre ở phía sau. Phía trước ngôi nhà có một học giả trên lưng ngựa, đội một chiếc mũ rộng vành, có lẽ là chân dung của chính người họa sĩ.