Lương Văn Can và Đạo kinh doanh của người Việt

Trong dòng chảy của lịch sử, cụ Lương Văn Can được xem như người thầy của giới doanh thương. Cách đây ngót một thế kỷ, cụ Lương Văn Can khẳng định: nhà buôn cần có đủ thương đức thương tài mới cạnh tranh được với tư bản thế giới. “Thương đức, thương tài” – hai chữ đó đã gói trọn một triết lý‎ về đạo kinh doanh mà cụ cử Can muốn cùng chia sẻ với những người trong thương giới.

Mỗi nghề đều có một cái “Đạo”, hay nói cách khác là một triết lý riêng cho nghề. Làm nghề buôn bán, ấy là nghề làm giàu không chỉ cho bản thân mà cho cả xã hội. Nghề buôn bán trong buổi đầu được cổ súy, cũng rất cần có một cái Đạo. Và có thể nói, cụ Lương Văn Can chính là người đặt nền móng xây dựng Đạo kinh doanh cho người Việt.

Lương thiện và chân chính là đạo cao nhất của nghề kinh doanh

Kinh doanh nhất quyết không phải là việc kiếm lời một cách bất chính, chộp giật, lường gạt. “Hai chữ kinh doanh phải xem xét cho biết nghĩa rộng lớn”. Cụ cử Lương lên án những kẻ gian dối trong kinh doanh “bán gạo mà đổ thêm nước vào, bán muối mà trộn thêm vôi vào, bán sơn mà trộn thêm dầu vào, bán thuốc mà đổi thứ khác vào” – đó là cách kiếm lời không bền và sớm muộn sẽ bị loại khỏi thương trường.

Việc kinh doanh kiếm lợi phải thuận theo lẽ tự nhiên, chứ không phải vì lòng tham mà mạo hiểm, “như người chứa gạo mà mong giá gạo đắt, chứa vải mà mong giá vải cao”, “như người mua thừa mà bán thiếu, làm của giả để đánh tráo với của thật” đều bởi tại lòng tham quá nặng. Xét kỹ ra giàu nghèo có số, chưa chắc đã được như ‎ý‎ ngay. “Dẫu được lợi đến giàu, nhưng mà đạo giời cho phúc người thiện bắt vạ người dâm, mà chắc mình đã được hưởng lợi, đời có người buôn bán khởi gia mà con cháu chẳng được hưởng phúc đầy, thực bởi vì thế vậy.”

Như vậy, Lương Văn Can khẳng định buôn bán phải là một nghề lương thiện và chân chính – đó là nguyên tắc, một lý đạo cao nhất của nghề kinh doanh. 

Không được xem đồng tiền là mục đích duy nhất trong kinh doanh

Cụ Lương Văn Can cũng bày tỏ quan điểm không được xem đồng tiền làm mục đích duy nhất trong kinh doanh: vì nếu tham lợi sẽ nảy sinh những mánh trá, thiệt hại tới người tiêu dùng, và lâu dài thì đó là hành động hủy diệt chính mình. Trong việc buôn bán, không phải bao giờ cũng chăm chăm vào mối lợi cho mình mà còn phải biết nghĩ đến cái lợi cho người. 

Cụ viết: “Việc gì có ích cho người mà không tổn đến mình thời nên vui lòng mà làm; việc gì có ích cho người dẫu hơi tổn đến mình cũng nên miễn cưỡng mà làm; việc gì có tổn đến mình mà không ích cho người thì quyết không nên làm; việc gì không ích cho mình mà có tổn đến người lại không nên làm lắm.” Cũng từ quan điểm này, cụ Lương Văn Can khái quát nên những “điều cấm” đối với người làm kinh doanh: “Việc gì trái cái bụng lương tâm mình thì không nên làm; việc gì trái công lý thì không nên làm; việc gì hại người thì không nên làm; việc gây nên ác nghiệp thì không nên làm.”

Như vậy, kinh doanh không chỉ là thu về nguồn lợi cho cá nhân mà còn là đem lại những lợi ích cho cộng đồng, xã hội. Những quan điểm về nghề kinh doanh của cụ có thể khái quát thành một cái Đạo: Kinh doanh chính là phụng sự xã hội.

Nguồn gốc của cải phải minh bạch

Theo cụ Lương Văn Can, của cải, tiền bạc là rất quan trọng, song “nguồn gốc phải cho trong mới được” – tức là những gì thu về từ việc buôn bán phải chính đáng. Những của cải chính đáng thì việc chi tiêu mới đúng người đúng việc. Ngay cả người xuất thân trong nghèo khó, làm giàu cũng phải đi bằng con đường ngay thẳng. Và người không có của cải chưa hẳn là nghèo, nếu như trong tay họ sở hữu một cái nghề chân chính. Nghề nghiệp vững vàng là một món của cải quý và lâu bền.

Cần kiệm là cái đạo lớn của người kinh doanh

Cụ cử Can đưa ra một triết lý: “Cay đắng siêng năng là con đường để tiến lên thành tài đó; một bước tiến lên một bước, rồi ra tiến bộ vô cùng.” Sự tiến phát triển, thành công của bất cứ nghề nghiệp nào cũng đều phải trải qua sự khổ công, sự nỗ lực. Một trong những điều quan trọng của người kinh doanh là tận tụy với nghề, dồn hết tâm sức vào con đường mình đã chọn lựa, không ngừng học tập và trau dồi kiến thức. 

Đối với người kinh doanh, khi kiếm được tiền nếu hoang phí xa xỉ thì bạc nghìn bạc vạn rồi cũng tiêu tán hết. Sự xa xỉ là điều mà cụ Lương Văn Can phê phán, vì theo cụ “Cái nguyên nhân nhớn, quốc dân sở dĩ suy yếu là tự xa xỉ mà đến”. Sự xa xỉ cũng chính là mẹ đẻ của tính tham lam trong mỗi con người. Cụ khuyên các nhà buôn ta “Những sổ sách tiền bạc tiêu ra thu vào thường thường xét để ở trong con mắt; thế là phép rất tốt của nhà buôn bán” và “Phàm cái gì cũng phải liệu số thu vào rồi hẵng tiêu ra; chớ có tranh thể diện hão mà thành hư phí đi mất nhiều.”

Tuy nhiên, cụ cũng chỉ ra: “Tiết kiệm là cái đức tốt, nhưng mà hà tiện quá ra biển lận lại là cái kho chứa oán.” – ranh giới giữa tiết kiệm và sự hà tiện chỉ cách nhau trong gang tấc, có thể biến một nhà buôn từ thái cực này (tốt) sang thái cực khác (xấu).

Dùng đồng tiền đã kiếm được để phục vụ xã hội

Người làm kinh doanh cần phải cần kiệm, song lại cũng phải biết tiêu tiền – tức là biết biến những đồng tiền mồ hôi nước mắt của mình thành những giá trị. “Mình thời kiệm mà chu cấp cho người; chỗ nên tiêu thì dẫu nhiều tiền cũng đừng tiếc; chỗ không nên tiêu thì dẫu ít cũng đừng hoang phí; thế thời cơ nghiệp chẳng nát mà ân đức mới rộng, như cứu người nạn, giúp người ngặt, cho người nghèo, thương người khổ, những việc thiện đó là chỗ nên tiêu tiền đó; như phồn hoa tốt đẹp kiêu xa dâm đắm những việc ác ấy là chỗ không nên bỏ tiền đó; hay chứa của mà lại hay bỏ của thế là ta sai khiến được của…”

Cụ cử Lương khuyên các nhà buôn phải biết tiêu tiền; đó là dùng đồng tiền đã kiếm được để phục vụ xã hội. 

Nhìn lại cuộc đời của cụ, có thể thấy đó là một bằng chứng cho triết lý kinh doanh cụ muốn nhắc nhở: những đồng tiền gia đình cụ tích cóp từ việc kinh doanh đã quay lại với xã hội, đóng góp vào những việc ích nước lợi dân. Trong các trường hợp cần kíp, gia đình cụ sẵn sàng bán cả gia sản tổ tiên để đóng cho sự nghiệp chung của dân tộc.

Các thế hệ sau cảm phục cụ về những tâm huyết của Cụ trong việc  truyền những bài học đạo đức trong kinh doanh, truyền cái “Đạo” muôn đời của người làm kinh doanh.

Những triết lý về đạo kinh doanh mà cụ Lương Văn Can đã chia sẻ với thương giới cách đây ngót thế kỷ, vẫn là những bài học vượt thời gian dành cho các thế hệ tiếp theo.