Mối hiểm họa từ những dự án thủy điện nhỏ
Các dự án đầu tư và xây dựng thủy điện nhỏ tại Việt Nam có sức hấp dẫn rất lớn bởi vì đó là kênh đầu tư đem lại lợi nhuận trong khi những yếu tố như môi trường, kỹ thuật thiết kế, xây dựng và vận hành gần như không bị giám sát, và lại còn được vay vốn ưu đãi. Tuy nhiên, đã đến lúc cần phải dừng lợi ích kinh tế, cứu vãn môi trường trước khi quá muộn, cũng là để cứu sinh mạng hàng triệu người dân sống ở những khu vực gần các dự án này.
Nỗi lo nhãn tiền
Chiều ngày 4/11 trong phiên thảo luận về tình hình kinh tế – xã hội năm 2020, Bộ Công thương đã báo cáo trước Quốc hội về những vấn đề liên quan đến thủy điện, liên quan việc mất rừng đầu nguồn và thảm thực vật. Bộ trưởng Trần Tuấn Anh cho biết: “Chúng ta không phủ nhận những tác động tiêu cực do thủy điện, trong đó có những tác động về môi trường đất, nước và khí hậu cũng như đời sống của dân sinh.” Ông thừa nhận trong giai đoạn trước kia có rất nhiều dự án thủy điện chiếm đất rừng tự nhiên và gây ra những ảnh hưởng đến rừng đầu nguồn, ảnh hưởng đến chức năng của rừng trong phòng, chống giảm thiểu tác động đến môi trường.
Thủy điện Rào Trăng 3 không phải là tai nạn đầu tiên của thủy điện nhỏ. Đã có hàng loạt thủy điện nhỏ bị sự cố nghiêm trọng, như ngày 9/8/2019 xảy ra sự cố kẹt van xả nước ở công trình Thủy điện Đăk Ka cùng với Thủy điện Đồng Nai 5 xả lũ và do mưa lớn trên thượng nguồn sông Đồng Nai đã gây ngập úng nghiêm trọng trên địa bàn huyện Tân Phú và Định Quán, tỉnh Đồng Nai. Ngày 24/6/2019, do mưa lớn nên Thủy điện Sử Pán 1 đột ngột mở 4 cửa xả lũ mà không thông báo đã gây ra lũ quét kinh hoàng tại Bản Hồ, Sapa, Lào Cai và gây thiệt hại lớn về tài sản cho người dân.
Ngày 14/10/2016, Thủy điện Hố Hô nằm ở ranh giới Hà Tĩnh và Quảng Bình, do mưa lớn, nước hồ lên cao đã đột ngột phải xả tràn cả 3 cửa gây ngập lụt cho người dân vùng hạ lưu. Tháng 6/2013, Đập thủy điện Ya Krel 2, huyện Đức Cơ, Gia Lai bị vỡ khiến hai 2 người bị nước cuốn trôi, hàng chục hecta hoa màu ở hạ lưu bị ngập trong nước, thiệt hại rất lớn, …
Báo chí hàng ngày đưa tin về hiểm họa của thủy điện nhỏ rất nhiều, ví dụ có bài Thủy điện Hố Hô: Hiểm họa treo đầu vạn dân!, Sa Pa – Lào Cai: Nhiều hộ dân xã Bản Hồ khốn khổ vì Nhà máy thủy điện Sử Pán 1, Nghịch lý dân nghèo vì thủy điện.
Ồ ạt đầu tư thủy điện nhỏ – Vì sao?
Theo Tổ chức Thủy điện nhỏ của Liên hiệp quốc, thì các nguồn thủy điện có công suất từ 200KW – 10MW được gọi là thủy điện nhỏ. Ở các nước phát triển, chỉ những công trình thủy điện nhỏ dưới 10MW, được xây dựng trên các sông suối nhỏ ở vùng núi, không tạo nên các hồ chứa, không làm ngập đất đai, không làm thay đổi sinh thái dòng sông, không phải di dân, không phá rừng hoặc rất ít tác động đến rừng, mới được xem là sản sinh ra năng lượng sạch.
Còn ở Việt Nam, cách đây hơn 10 năm, thủy điện nhỏ đã ra đời, có người còn gọi vui là thủy điện “thổ phỉ”, hay thủy điện “cóc”. Gọi là thủy điện nhỏ, nhưng đa số đều xây dựng trên sông suối những con đập cao, phải phá rừng xây dựng nhà máy và làm hồ chứa nước, làm đường dây nối vào lưới điện quốc gia. Điều này không đúng với tiêu chí của thủy điện nhỏ đã nêu ở trên. Ví dụ, Thủy điện Rào Trăng 3, công suất 11KW, diện tích đất sử dụng trên 46 hecta chủ yếu là rừng ở khu bảo tồn thiên nhiên Phong Điền, huyện Phong Điền, tỉnh Thừa Thiên Huế; hay Thủy điện nhỏ Hố Hô, 14MW được xây ở thượng nguồn sông Ngàn Sâu, xây đập cao 49m, hồ chứa có diện tích 265 hecta, cũng chủ yếu là đất rừng. Khu bảo tồn thiên nhiên Phong Điền, Thừa Thiên Huế có diện tích hơn 41,500 hecta, nhưng trong phạm vi 26 km của sông Rào Trăng đã có 4 thủy điện, gồm: Rào Trăng 3, Rào Trăng 4, Alin B1 và Alin B2, nằm trong vùng lõi và khu phục hồi sinh thái của khu bảo tồn thiên nhiên Phong Điền.
Theo thống kê của Bộ Công thương Việt Nam, đã có hơn 50,000 hecta rừng bị tàn phá để nhường chỗ cho 850 nhà máy thủy điện nhỏ. Trung bình để xây một thủy điện nhỏ cần 59 hecta rừng. Hiện nay cả nước đã vận hành phát điện 342 công trình, đang thi công xây dựng 158 công trình, đang nghiên cứu đầu tư 290 dự án, chưa nghiên cứu đầu tư 69 dự án đã có quy hoạch.
Lý giải vì sao lại có nhiều thủy điện nhỏ đến vậy, trên trang cá nhân, ông Trần Quốc Thành, giám đốc Sở Khoa học Công nghệ tỉnh Nghệ An nói về vấn đề này: “Thủy điện cóc là dạng dự án thủy điện có công suất nhỏ. Dạng dự án này các doanh nghiệp rất ham và kéo theo một số lãnh đạo có quyền rất mê!”
Vì sao lại nói doanh nghiệp “rất mê”? Bởi vì thủy điện nhỏ là kênh đầu tư đem lại lợi nhuận lớn, trong khi đó những yếu tố như môi trường, kỹ thuật thiết kế, xây dựng và vận hành gần như không bị giám sát, lại còn được vay vốn ưu đãi. Điện là hàng hóa đặc thù, không cần chi phí marketing, không cần xây dựng hệ thống phân phối, kho hàng, chỉ cần có đường dây nối vào lưới điện của Tổng Công ty Điện lực Việt Nam (EVN), sản xuất đến đâu bán hết đến đó. Về máy móc công nghệ thì phần lớn nhập cảng từ Trung Quốc, giá trị đầu tư rất thấp. Tính toán kỹ ra, doanh nghiệp chỉ cần chọn địa điểm thủy điện, lập dự án và ngân hàng tài trợ 70% vốn đầu tư của dự án. Khi được cấp phép dự án thủy điện, chủ đầu tư được phép chặt rừng để xây nhà máy, xây hệ thống đường xá nội bộ, làm hồ chứa, … Điều hiển nhiên là chủ đầu tư đàng hoàng chặt cây lấy gỗ để bán, tiền bán gỗ có khi đủ để trả lại ngân hàng số tiền đã vay. Khi nhà máy đi vào sản xuất và có thể phát điện thì EVN sẽ mua điện với giá hiện tại là 1.2 USD/KW. Có thể đây chính là nguyên nhân mà “doanh nghiệp thì rất ham, lãnh đạo thì rất mê” làm thủy điện nhỏ, bất chấp những hệ lụy khôn lường.
Hãy thức tỉnh lương tri
Hãy xem, Mẹ Thiên nhiên đã nổi giận. Chỉ trong tháng 10 vừa qua, các tỉnh miền Trung đã phải hứng chịu liên tiếp 5 trận bão. Hậu quả quá thảm khốc, với sự mất mát hơn 230 sinh mạng người, cùng với nhà cửa, gia súc, hoa màu. Bão lũ đã qua rồi nhưng để lại những hệ lụy khó lường cho những người dân ở đây vốn đã nghèo, nay lại càng nghèo khó hơn!
Vậy mà theo thống kê hiện nay cả nước còn đang thi công xây dựng 158 dự án, đang nghiên cứu đầu tư 290 dự án, 69 dự án đã có quy hoạch. Vậy bài toán đặt ra là cần phải làm gì để bảo đảm an toàn cho người dân khi những dự án thủy điện nhỏ trong tương lai tiếp tục phát triển? Liệu Việt Nam có thể mạnh dạn xóa bỏ quy hoạch bất hợp lý, mạnh dạn dừng thi công 158 dự án, dừng nghiên cứu đầu tư 290 dự án?
Thủy điện nhỏ là một trong những nguyên nhân tàn phá môi trường hiển hiện ở dải đất miền Trung. Phát triển kinh tế đã đến lúc phải hài hòa với lợi ích, sự an toàn của người dân và mang yếu tố bền vững về môi trường, xã hội.
Hy Vọng