Nghệ thuật vẽ tranh hoa và chim qua các triều đại Trung Quốc

Dòng tranh chim và hoa thời Trung Quốc cổ đại đã làm nổi bật sự phong phú của nền văn hóa truyền thống và triết học Trung Hoa. Từ triều đại nhà Tống đến triều đại nhà Thanh, dòng tranh này là thể loại yêu thích của các nghệ sĩ Trung Hoa cổ xưa, đồng thời thể hiện giá trị của việc trân trọng và hòa hợp với thiên nhiên.

Tranh vẽ về chim bắt nguồn từ triều đại nhà Thương (1600–1046 TCN) và nhà Chu (1046–256 TCN), khi các hình ảnh trừu tượng của loài chim được khắc trên đồ gốm đồng. Tuy nhiên, vào thời nhà Ngụy (220–265 SCN), các nghệ sĩ tập trung vẽ về hoa và chim để tạo ra một dòng tranh mới.

Đỉnh cao của dòng tranh này là vào triều đại nhà Tống (960–1279) khi các nghệ sĩ hoàn thiện về mặt kỹ thuật; và phát triển hơn nữa tại triều đại nhà Nguyên (1206–1368), tiếp tục cường thịnh trong triều đại nhà Minh (1368–1644) và nhà Thanh (1644–1911). 

Những tác phẩm nghệ thuật này không chỉ đơn thuần khắc họa thiên nhiên mà được dùng để truyền tải ý nghĩa ẩn dụ phong phú. Ví dụ, sự nở rộ tươi tốt của hoa mẫu đơn tượng trưng cho sự giàu có và quý phái. Hoa sen vươn lên không bị vấy bẩn từ bùn lầy tượng trưng cho sự thuần khiết và đức hạnh vẹn toàn. Khả năng chữa bệnh của hoa cúc biểu thị một cuộc sống mạnh mẽ với năng lượng tích cực. Hoa mận không khô héo trong mùa đông khắc nghiệt là hiện thân của sự kiên trì và quyết tâm.

Với các bức tranh vẽ chim, chim công tượng trưng cho sự thần thánh và sức mạnh, chim hạc tượng trưng cho sự trường thọ, đôi thiên nga tượng trưng cho tình yêu.

Triều đại nhà Tống

Kỹ thuật vẽ chim và hoa đã đạt đến độ điêu luyện vào thời nhà Tống, có nhiều họa sĩ chuyên về thể loại này. Triều đình Tống sở hữu nhiều tranh chim và hoa hơn bất kỳ dòng tranh nào.

Để kỹ thuật khắc họa được đa dạng, chân thực và có chiều sâu, các nghệ sĩ đã dành rất nhiều thời gian nghiên cứu về đời sống của các loài chim. Vì vậy, các họa sĩ thời kỳ này đã trau dồi được kỹ thuật vẽ rất tỉ mỉ và tinh xảo.

Hoàng đế Tống Huy Tông (Huizong) là người bảo trợ nhiệt tình cho nghệ thuật và có ảnh hưởng lớn đến sự phát triển phong cách hội họa hàn lâm của triều đình nhà Tống.

Ông là một họa sĩ lừng danh, các tác phẩm của ông nổi tiếng với màu sắc phong phú, sống động và cách vẽ chi tiết. Tác phẩm “Bồ câu trên cành đào” của ông mô tả một chú chim bồ câu đầy màu sắc đang đậu trên cành hoa đào nở rộ. Hoàng đế chỉ vẽ một bông hoa đang nở rộ còn lại là những nụ hoa để tập trung sự chú ý vào chú chim bồ câu.

Trong tranh vẽ “Hoa phù dung và chim thiên đường” (Phù dung cẩm kê đồ), Hoàng đế Tống Huy Tông miêu tả một chú chim thiên đường đậu trên cành phù dung nở rộ, đang ngoái cổ nhìn hai con bướm bay lượn trên luống hoa cúc bên dưới. Ông cũng đã viết lên tranh một bài thơ ca ngợi 5 đức tính của loài chim này: tinh tế, oai phong, nhân từ, dũng cảm và đáng tin cậy.

Từng chi tiết tỉ mỉ trong cả hai tác phẩm cho thấy rằng các họa sĩ hàn lâm thời Tống đã đạt đến trình độ kỹ thuật cao.

Triều đại nhà Nguyên

Trong khi triều đại nhà Tống đặt nền tảng cho thị hiếu về màu sắc nghệ thuật thì triều đại nhà Nguyên chứng kiến sự xuất hiện của một trào lưu phóng khoáng hơn. Cuộc chinh phạt đất nước Trung Quốc của người Mông Cổ đã hạn chế cơ hội của các nghệ sĩ, họ không còn được sự bảo trợ của triều đình. Tìm kiếm một hướng đi mới, những họa sĩ này bị ảnh hưởng bởi các học giả tự do và bắt đầu quay lưng lại với trường phái hiện thực.

Các nghệ sĩ kiêm học giả đã phát triển các kỹ thuật khác nhau, như phong cách vẽ tranh tự do, và tránh phong cách quá bóng bẩy. Họ tìm cách truyền tải tinh thần bên trong của chủ thể và đưa cảm xúc của mình vào các tác phẩm nghệ thuật.

Tác phẩm “Sen tàn và chim uyên ương” của Zhang Zhong miêu tả một đôi chim uyên ương trên bờ ao sen. Con trống oai vệ dường như đang đi về phía mặt nước, trong khi con mái nép phía sau. Những cành hương bồ uốn cong trong gió bên cánh sen tàn.

Theo phong cách văn nhân (literati style), Zhang Zhong dùng nét vẽ tự do, đơn giản  kết hợp nét cọ tinh tế để khắc họa những tán lá. Việc ông sử dụng loại mực đơn sắc với tông màu sáng tối xuyên suốt tác phẩm cũng là đặc trưng của phong cách hội họa thời kỳ đó.

Triều đại nhà Minh

Các họa sĩ vẽ chim và hoa trong triều đại nhà Minh kế thừa phong cách hàn lâm của nhà Tống, nhưng có sự biến tấu. Kỹ thuật vẽ nét cọ tỉ mỉ rõ ràng có nguồn gốc từ học viện nhà Tống, nhưng các bức tranh thuộc dòng này ở thời nhà Minh có kích thước lớn hơn nên bố cục cũng phức tạp hơn, các bức tranh có màu sắc tươi sáng và chi tiết phong phú.

Tác phẩm “Trăm loài chim ngưỡng mộ chim công” của Yin Hong mô tả hai con chim công được bao quanh bởi chim hoàng đế, chim sơn ca, chim gõ kiến, chim sẻ, gà lôi và chim ác là, khiến cây anh đào và khóm hoa mẫu đơn trở nên sống động. Hầu hết các loài chim được minh họa theo cặp. Đôi chim công tượng trưng cho hoàng đế và hoàng hậu, trong khi những con chim khác đại diện cho các cận thần trong triều đình bày tỏ lòng tôn kính đối với hoàng gia.

Bức tranh “Cò trắng và hoa phù dung ngày thu”, Họa sĩ Lu Ji miêu tả một ngày mùa thu tuyệt đẹp bên bờ ao, với những chiếc lá sen và đám phù dung nở rộ. Đôi cò trắng bay đến nhập đàn với con thứ ba đang đứng bên bờ nước. Hai chú chim bạc má đậu trên một cành dương liễu dài đung đưa trong gió.

Nét vẽ của Lu Ji thể hiện một kỹ thuật tinh xảo, mềm mại rất phù hợp với khung cảnh trữ tình của tác phẩm – đây là một ví dụ điển hình về phong cách vẽ hoa và chim của triều đại nhà Minh.

Triều đại nhà Thanh

Các họa sĩ trong thời nhà Thanh ban đầu cũng đi theo phong cách truyền thống của nhà Minh. Lúc này Trung Quốc tiếp xúc nhiều với phương Tây thông qua thương mại và các nhà truyền giáo Dòng Tên. Hoàng đế Càn Long thậm chí còn thuê một họa sĩ truyền giáo người Ý tên là Giuseppe Castiglione để vẽ tranh cho triều đình. Sự giao lưu văn hóa này đã tạo ra một trường phái hội họa mới.

Chỉ dụ của Hoàng đế Càn Long khi vẽ bức tranh “Chim công khoe bộ lông sặc sỡ” là họa sĩ Castiglione nên thể hiện được sự kết hợp giữa hai nền hội họa Đông phương và Tây phương. Vì vậy, bộ lông đuôi sặc sỡ được thể hiện qua hoa văn rực rỡ trong bức tranh. Bối cảnh được đặt trong một khu vườn hoàng gia với hoa mộc lan, hoa mẫu đơn và hoa anh đào giữa những tảng đá màu ngọc bích. Nếu quan sát kỹ chúng ta sẽ thấy tác giả dùng kỹ thuật sáng tối của Tây phương để lột tả vẻ đẹp của những chiếc lá và cổ của chim công, trong khi dùng kỹ thuật bút lông và mực của Trung Quốc để khắc họa những tảng đá.

Thiên nhiên và động vật là nguồn cảm hứng vô tận cho các họa sĩ Trung Quốc và Âu Châu. Tuy nhiên, các dòng tranh cho thấy sự khác biệt đáng kể giữa các nền văn hóa. Đặc biệt, vẽ hoa đã trở thành một phong cách độc đáo được tôn vinh trong thời đại Baroque thế kỷ 17. Các họa sĩ Hà Lan đã chịu ảnh hưởng của cuộc cách mạng khoa học khi có những tiến bộ quan trọng trong lĩnh vực thực vật học. Họ đã nghiên cứu cách minh họa chính xác dựa trên khoa học để vẽ ra các tác phẩm tĩnh vật.

Ngược lại, các họa sĩ Trung Quốc cổ đại luôn miêu tả các loài hoa ở trong môi trường thiên nhiên nơi chúng sinh ra, thể hiện cảm xúc lãng mạn mà kết hợp cả ba lĩnh vực hội họa, thơ ca và thư pháp lại với nhau — được gọi là “Ba điều hoàn hảo”.

Tác giả Mike Cai tốt nghiệp Học viện Nghệ thuật Phi Thiên New York và Đại học California–Berkeley.