Nguồn gốc và tầm quan trọng của sắt thời Ai Cập cổ đại

Từ lâu, các nhà khoa học đã suy đoán rằng người Ai Cập cổ đại đã tận dụng kim loại từ thiên thạch để tạo ra các công cụ bằng sắt. Hiện nay, phân tích về một con dao găm được tìm thấy trong lăng mộ của pharaoh Ai Cập Tutankhamen đã chứng minh điều đó – rằng người Ai Cập có được sắt từ bầu trời. Nhưng tại sao họ lại sử dụng một nguồn kim loại kỳ lạ như vậy trong khi có rất nhiều sắt trên Trái Đất?

Trước đây, chúng ta không nghĩ rằng người Ai Cập cổ đại lại xuất sắc trong việc sản xuất vật dụng bằng sắt vào cuối thời kỳ lịch sử của họ, khoảng năm 500 trước công nguyên (TCN). Không có một bằng chứng khảo cổ nào cho thấy sắt xuất hiện nhiều ở bất kỳ nơi đâu tại vùng Thung lũng sông Nile. Ngay cả một lượng lớn phế phẩm nóng chảy giàu sắt được tìm thấy ở vùng đồng bằng cũng được tạo ra khi luyện đồng. Khi Tutankhamen qua đời 800 năm trước đó, sắt là vật liệu hiếm hơn vàng.

Nguồn kim loại sắt tự nhiên phổ biến nhất trên Trái Đất là quặng sắt – ​​đá chứa sắt liên kết hóa học với các nguyên tố khác. Chúng cần được xử lý bằng cách nung chảy cả khối nguyên liệu để chiết xuất một dạng sắt chất lượng thấp, sau đó được đập bằng búa để loại bỏ tạp chất. Điều này cần có bí quyết, nỗ lực và công cụ phù hợp, nhưng chúng ta không tìm thấy bằng chứng nào như vậy ở Ai Cập cổ đại.

Nguồn cung cấp quặng sắt dồi dào ở cả Ai Cập, Bán đảo Sinai và các nguồn văn tự cho thấy rằng người Ai Cập đã biết đến kim loại này từ rất sớm trong lịch sử. Nhưng quặng sắt chủ yếu chỉ được sử dụng để tạo ra bột màu dùng trong nghệ thuật và trang điểm. Một nguyên nhân có thể là do quặng sắt dễ tìm được có chất lượng kém nên không thể luyện thành kim loại hữu ích hơn.

Các vì sao đưa sắt đến Trái Đất

Nhưng sắt không chỉ đến từ quặng sắt. Có bằng chứng cho thấy nhiều xã hội tiền sử trên toàn thế giới, vốn không có khả năng tiếp cận quặng sắt hoặc kiến ​​thức về nấu chảy sắt kim loại, đều đã sử dụng sắt kim loại được tìm thấy từ các thiên thạch. Món quà quý giá từ thiên nhiên này vẫn cần phải được tạo thành một vật dụng hữu ích, thường là những vật dụng bằng sắt rất căn bản, chẳng hạn như những mảnh kim loại mỏng nhỏ có thể được sử dụng làm lưỡi dao hoặc uốn cong thành những hình dạng khác.

Nếu người Ai Cập cổ đại biết có thể tìm thấy sắt trong các thiên thạch đến từ bầu trời – nơi của các vị thần – thì nó sẽ là vật dụng mang tính biểu tượng quan trọng đối với họ. Do đó, họ có thể xem sắt như một vật liệu thần thánh, không phù hợp để chế tạo thành một công cụ dùng hàng ngày, mà chỉ dành cho những người có địa vị cao.

Các thiên thạch thậm chí có thể đóng một vai trò trực tiếp hơn trong quốc giáo. Ví dụ, đá “Benben” được thờ trong đền thờ thần Ra ở Heliopolis được cho là một thiên thạch. Từ “benben” có nguồn gốc từ động từ “weben”, có nghĩa là “tỏa sáng”.

Ngôn ngữ cổ đại cũng cung cấp manh mối về cách người Ai Cập nhận biết sắt – và họ biết thiên thạch là nguồn cung cấp kim loại. Các nhà dịch thuật đã tranh luận rất nhiều về từ tượng hình sớm nhất cho sắt; họ thường nhầm lẫn giữa từ đồng và sắt. Từ “bi-A” thường được dịch là “sắt”, nhưng cũng dùng để chỉ một loạt các vật liệu cứng, đặc, giống như sắt.

Từ này đã được sử dụng trong nhiều văn bản bao gồm Văn bản danh dự về Kim tự tháp – các tác phẩm tôn giáo ban đầu có niên đại khoảng năm 2375 TCN, nhưng có thể xuất hiện sớm hơn rất nhiều. Chúng được chạm khắc trên các bức tường bên trong của một số kim tự tháp. Những văn tự đề cập đến sắt kết nối nó với bầu trời và xương của vị vua đã qua đời – người được cho là sẽ sống mãi mãi như một ngôi sao bất diệt trên bầu trời.

Từ đầu của Vương triều thứ 19 (khoảng năm 1295 TCN), một từ tượng hình mới cho sắt đã xuất hiện: “bi-A-n-pt,” nghĩa đen được dịch là “sắt từ trên trời”. Tại sao từ mới này đột nhiên xuất hiện đúng vào thời điểm này vẫn là điều bí ẩn; sau đó từ này đã được áp dụng cho tất cả các loại sắt kim loại. Một lời giải thích rõ ràng cho sự xuất hiện đột ngột của từ này là một sự kiện lớn hoặc mưa thiên thạch lớn.

Phần lớn dân số Ai Cập cổ đại có thể đã chứng kiến điều này, thắc mắc về nơi viên sắt bí ẩn đến từ đâu. Một sự kiện có thể giải thích hiện tượng này là vụ va chạm thiên thạch Gebel Kamil ở miền nam Ai Cập. Mặc dù niên đại chính xác của nó vẫn là một ẩn đố, nhưng dựa trên khảo cổ học gần đó, chúng ta biết nó đã xuất hiện trong vòng 5,000 năm qua.

Ý nghĩa trong nghi lễ

Sắt cũng có mối liên hệ với các cổ vật tế lễ ví dụ như những vật dụng dùng trong nghi lễ Mở Miệng, được thực hiện ở lối vào của một ngôi mộ vốn dùng để biến xác ướp thành một thực thể có tiềm năng sống. Các văn tự sau này, bao gồm cả các cổ vật trong đền thờ, đề cập đến các dụng cụ được sử dụng trong nghi lễ này là những lưỡi kiếm bằng sắt có ý nghĩa “hai ngôi sao”. Có thể sắt được phép đóng một vai trò quan trọng trong nghi lễ này vì sự tương quan của sắt với thiên thạch. Đây là một hiện tượng tự nhiên mạnh mẽ, và sức mạnh nội tại của nó có thể gia tăng hiệu lực cho nghi lễ.

Chúng ta cũng biết rằng những lưỡi dao bằng sắt quan trọng đến mức được nhắc đến trong thư tín ngoại giao. Ví dụ nổi tiếng nhất là một bức thư của Vua Tushratta của Mitanni (ngày nay ở miền bắc Iraq và Syria) kể chi tiết về của hồi môn cho con gái ông về làm vợ ông nội của Tutankhamen, vua Amenhotep III. Chữ cái này ám chỉ một lưỡi dao găm “habalkinu”, một từ ít được ghi chép có nguồn gốc từ ngôn ngữ Hittite cổ đại mà một số nhà ngôn ngữ học đã dịch là “thép”.

Chỉ những phân tích chi tiết hơn về hóa học và cấu trúc vi mô của các hiện vật khác mới cho chúng ta biết liệu thiên thạch có phải là nguồn sắt phổ biến mà người Ai Cập cổ đại sử dụng hay không. Chúng ta cũng cần xác định thời gian, địa điểm bắt đầu, và cách thức nung chảy quặng sắt ở Ai Cập để hiểu thêm về nguồn gốc, sự cải tiến, và các kỹ thuật cụ thể của công nghệ gia công kim loại ở Ai Cập cổ đại. Bằng cách kết hợp điều này với kiến ​​thức của chúng ta về tầm quan trọng của sắt trong văn hóa, chúng ta có thể nâng cao hiểu biết thực tiễn về giá trị thực sự của kim loại này ở Ai Cập cổ đại.

Tác giả Diane Johnson là cộng sự nghiên cứu sau tiến sĩ về Khoa học Vật lý của trường The Open University, Anh quốc.