Nguyễn Khuyến: Sắc Thu quê hương, hồn dân tộc

Chùm thơ Thu nổi tiếng của Nguyễn Khuyến khắc họa bức tranh quê hương bình dị của xứ Bắc. Thu man mác buồn ẩn hiện tâm tình của một thi nhân chí sĩ đau đáu vận nước nhà.

Bức tranh mùa Thu mộc mạc của vùng quê Việt Nam

Trong bộ ba bài thơ nổi tiếng về mùa thu: Thu Vịnh (làm thơ về mùa thu), Thu Điếu (câu cá mùa thu), Thu Ẩm (uống rượu mùa thu) của Nguyễn Khuyến, ẩn hiện trong từng câu thơ là hình ảnh làng quê yên bình. Đặc biệt trong bài Thu Vịnh, cảnh vật mùa thu được phác họa đầy thanh tao, trong trẻo và nhẹ nhàng. Bức tranh Thu xứ Bắc với bầu trời cao vút trong xanh được điểm thêm cảnh cần trúc mềm mại, khung cảnh hài hòa tôn lên vẻ thơ mộng:

Trời thu xanh ngắt mấy từng cao

Cần trúc lơ phơ gió hắt hiu

Nước biếc trông như tầng khói phủ

Song thưa để mặc bóng trăng vào…

(Thu Vịnh)

Trong bài Thu Vịnh, không khí làng quê mùa thu im ắng và phảng phất nỗi u hoài. Không gian và thời gian trở nên mông lung, thấp thoáng trong vần thơ là tâm trạng phảng phất suy tư của thi nhân. Sự khéo léo tài tình của Nguyễn Khuyến là cách ông sử dụng cách tô điểm từ cảnh vật như thay thế hình ảnh liễu rủ bằng ‘‘cần trúc lơ phơ gió hắt hiu’. Không gian mở ra thăm thẳm “mấy từng cao”, một cần trúc  vươn lên trên nền trời thu “xanh ngắt”. Nét cong mềm của “cần trúc” vươn lên một cách thanh cao, không uỷ mị như rặng liễu đìu hiu buông xuống. Thu Vịnh mang theo tâm tư của tác giả nhưng vẫn thể hiện sự khẳng khái của một bậc quân tử.  

Nghệ thuật sử dụng âm thanh của Nguyễn Khuyến làm nổi bật lên bức tranh thu nhẹ nhàng, tưởng chừng như tĩnh lặng. Thi nhân mô tả tinh tế từng chuyển động âm thanh nhỏ làm sống động hơn cảnh thu của làng quê Việt Nam, tuy mang vẻ đượm buồn nhưng không u uất. Làn sóng biếc chỉ “gợn tí”. Lá vàng cũng “khẽ đưa vèo’’.

Ao thu lạnh lẽo nước trong veo

Một chiếc thuyền câu bé tẻo teo

(Thu Điếu) 

Chỉ ở mùa thu mới có “Tầng mây lơ lửng trời xanh ngắt”. Trong ý  thơ mùa thu này, hình ảnh bầu trời xanh ngắt ấy đều được tái hiện ba lần. 

Trong bài Thu Ẩm, mùa thu được cảm nhận bằng tâm trạng của một người ngồi uống rượu. Nghệ thuật reo vần ‘eo’ khiến bức tranh Thu hiện lên như sự hoà hợp của nhiều khung cảnh với nhiều biên độ sắc màu. Cảnh sắc quen thuộc của làng quê Việt Nam đầy bình dị: 

Năm gian nhà cỏ thấp le te

Ngõ tối đêm sâu đóm lập lòe

Cảnh đêm trăng in hình xuống mặt ao lóng lánh, ánh trăng thu dường như trở lên thi vị hơn bao giờ hết: 

Lưng giậu phất phơ màu khói nhạt

Làn áo lóng lánh, bóng trăng loe

Trong lời thơ, thời gian tưởng chừng như ngưng đọng, nhưng cũng gợi rất sâu vào không gian tĩnh mịch, trong lành và thân thuộc của vùng quê Việt Nam.

Tình yêu quê hương đất nước của Nguyễn Khuyến thể hiện ý tứ trong từng vần thơ như những nét vẽ tô điểm lên vẻ đẹp yên bình, thanh cao và hồn hậu.

Trầm tư mảnh tình quê của thi nhân

Ngất ngây trước cảnh đẹp mùa thu của quê hương nhưng tâm tư về phận nước nhà lại khiến thi nhân như ngượng ngùng:  

Nhân hứng cũng vừa toan cất bút

Nghĩ ra lại thẹn với ông Đào

(Thu Vịnh)

Nguyễn Khuyến cảm thấy “thẹn với ông Đào” tức là Đào Tiềm (Đào Uyên Minh), một nhà thơ nổi tiếng ở Trung Quốc thời Lục Triều. Ông đỗ tiến sĩ, ra làm quan, rồi chán ghét cảnh quan trường tranh đấu, ông đã treo ấn từ quan, lui về ẩn dật:

Cất nhà trong cảnh nhân gian

Ngựa xe chẳng vướng bụi trần vào đây

Hỏi ông sao được như vầy?

Tâm hồn cao viễn, đất này hẹp thôi

Rào đông hái cúc chiều nay

Xa trông thấy núi Nam ngay trước nhà

Đẹp thay sắc núi chiều tà

Đàn chim về tổ la đà cánh bay

Bao chân ý – cảnh sắc này

Muốn tìm ngôn ngữ giãi bày, lại quên

(Ẩm tiểu kỳ 5 – Đào Tiềm)

Cái ‘thẹn’ ở đây là về khí tiết. Có lẽ Nguyễn Khuyến cho rằng, mình thiếu cái dũng khí của ông Đào, đã không từ quan sớm để về tự tại thong dong với cuộc đời thanh đạm.

Trong bài thơ “Thu Ẩm”, hình ảnh trung tâm của bài thơ là “Mắt lão không vầy cũng đỏ hoe”.

Da trời ai nhuộm mà xanh ngắt,

Mắt lão không vầy cũng đỏ hoe.

Rượu tiếng rằng hay, hay chẳng mấy

Độ năm ba chén đã say nhè.

Nguyễn Khuyến chỉ có “năm ba chén” đã đủ say. Ông say bởi cảnh đẹp của sắc Thu quê hương hay say để quên đi nỗi buồn thế sự? 

Trong sáu câu thơ đầu của bài Thu Ẩm, thì đã có đến năm câu đều có màu sắc thể hiện sự cô đơn khi ngồi uống rượu một mình. Có màu đen của đêm sâu “ngõ tối”. Có ánh sáng “lập loè” của bầy đom đóm. Có sắc trắng nhờ của “màu khói nhạt” nhẹ bay “phất phơ” trên lưng giậu cúc tần trước sân của năm gian nhà cỏ bình dị. Có màu vàng của bóng trăng loe tan ra “lóng lánh” trên làn ao “sóng biếc theo làn hơi gợn tí” trong veo. Có da trời màu “xanh ngắt” rất đẹp. Và sắc “đỏ hoe” của đôi mắt ông lão, của thi nhân đang uống rượu âm thầm.

Cảnh vật có đường nét cao, thấp, xa, gần, mỏng và nhẹ. Độ “thấp le te” của ngôi nhà cỏ năm gian. Độ sâu của đêm khuya và “ngõ tối” nơi làng quê vùng đồng chiêm trũng. Độ nhẹ vờn bay “phất phơ” của màu khói nhạt. Chiều đo “thấp” của “lưng giậu”, nét gợi của “làn ao”, vòng tròn của “bóng trăng loe” trên mặt “ao thu lạnh lẽo”, độ xa, cao, rộng của bầu trời, chân trời và đôi mắt “đỏ hoe” đã “say nhè”. 

Phải chăng thi nhân rơi lệ? Tới đây, người đọc thấm đượm được nỗi buồn mênh mông của Nguyễn Khuyến. Tình yêu quê hương trong ông lớn bao nhiêu, ông say đắm trước vẻ đẹp của đất nước bao nhiêu, thì ông lại trĩu nặng tâm tư bấy nhiêu. 

Nguyễn Khuyến đứng đầu trong ba cuộc thi: thi Hương, thi Hội, thi Đình nên được gọi là Tam Nguyên Yên Đổ, là người tài năng xuất thế bậc nhất thời bấy giờ. Ông là người có phẩm chất trong sạch, mặc dù ra làm quan nhưng nổi tiếng thanh liêm, chính trực. Ông nguyện đem tài đức của mình cống hiến cho quê hương nước nhà. Thế nhưng, ông ra làm quan giữa lúc nước mất nhà tan, cơ đồ nhà Nguyễn như sụp đổ hoàn toàn nên giấc mơ trị quốc bình thiên hạ của ông không thực hiện được.

Nguyễn Khuyến bất lực vì không làm được gì để thay đổi thời cuộc nên ông xin cáo quan về ở ẩn. Nguyện vì nước non của Nguyễn Khuyến không thành, nên thơ ông cũng một cách tinh tế thể hiện nỗi ưu tư. 

Có thể nói, chí lớn nghiệp lớn của bậc quân tử tan như mây khói, để rồi phải ngồi đây bó gối ôm cần câu. Ông là người thấu hiểu lời dạy của Mạnh Tử: “Cùng tắc độc thiện kỳ thân, đạt tắc kiêm tể thiên hạ’’, tức có tài đức thì đem năng lực thực hiện đạo của người quân tử: ‘‘bình thiên hạ’’ tạo phúc cho thế nhân. Mệnh trời không trọn thì giữ mình trong sạch, tu dưỡng đạo đức, thanh đạm cuộc đời. Bởi vậy mà ngẫm nhìn thế sự, nâng chén rượu trong sắc mùa thu mà mắt ‘‘đỏ hoe’’.

Thuỷ Nguyệt