Quá trình sáng tạo thần thánh của Michelangelo

Michelangelo đã đốt đi hầu như các bức vẽ của mình. Đó có thể là những bản phác họa, những ý tưởng thoáng qua. Số ít những bức vẽ còn lại được những người cùng thời của ông mô tả là “Âm vang thần thánh”. Tác phẩm của ông đã tiết lộ quá trình sáng tạo của một “Il Divo” (người siêu phàm). (1)

Michelangelo đã được ca ngợi là “Người siêu phàm” ở tuổi 31 trong một thiên sử thi, cũng như trong suốt cuộc đời của ông. Danh hiệu này mãi đúng trong mọi thời đại; ngày nay vẫn được tái khẳng định bằng cuộc triển lãm chưa từng có ở Bảo tàng Nghệ thuật Metropolitan “Michelangelo: Divine Draftsman and Designer.” (tạm dịch: “Michelangelo: Nhà thiết kế của Thần”)

Trong buổi ra mắt trước báo chí vào ngày 6/11/2017, giám tuyển Carmen Bambach cho biết: “Tài năng tuyệt đỉnh của Michelangelo nhắc nhở chúng ta rằng nghệ thuật là vượt thời gian và lớn hơn cả bản thân chúng ta. Nó nuôi dưỡng tinh thần. Nghệ thuật có thể đem lại niềm an ủi và hy vọng cho con người.” 

Để bước vào thế giới của bậc thầy này, để có thể nhìn và cảm nhận những gì Michelangelo truyền đạt trong các bức vẽ, người thưởng ngoạn cần tập trung và suy ngẫm. Cuộc triển lãm đã làm nổi bật tinh thần “disegno” của Michelangelo, với nghĩa bề mặt trong tiếng Ý là phong cách hội họa và thiết kế, còn về ý nghĩa trên lý thuyết là sự đi theo đuổi những giá trị thẩm mỹ và đạo đức được vun bồi trong thời Phục Hưng.

Để xứng với quá trình sáng tạo phi thường của Michelangelo, trong tám năm, The Met đã tập hợp và tổ chức một cuộc triển lãm lớn nhất từ trước đến nay về các bức vẽ của ông – tổng cộng 128 bức, bao gồm các bản thảo cho tác phẩm điêu khắc David bằng đá cẩm thạch khổng lồ, bản phác thảo cho Lăng mộ Giáo hoàng Julius II, các nghiên cứu ông vẽ cho trần của nhà nguyện Sistine, và bộ cartoon (2) lớn được tạo ra để chuẩn bị cho bức bích họa “Đóng Đinh Thánh Peter” trong Cung điện Vatican.

Triển lãm cũng bao gồm các tác phẩm khác của ông như: ba tác phẩm điêu khắc bằng đá cẩm thạch, bức tranh đầu tiên của ông, mô hình kiến trúc cho một mái vòm giáo đường, những bài thơ và những lá thư viết tay, cũng như khoảng 70 tác phẩm của những vị thầy của ông, học trò của ông, các cộng tác viên cũng như các nghệ sĩ mà ông có ảnh hưởng.

Nghệ thuật của Michelangelo được kết nối theo cách chưa từng có trước đây. Các tác phẩm hiếm khi được trưng bày này được mượn từ khoảng 50 bộ sưu tập hàng đầu ở 35 thành phố Âu Châu và Hoa Kỳ. Nếu không thì một học giả có thể phải mất 20 năm mới tiếp cận được tất cả những tác phẩm này, chứ đừng nói đến việc có thể xem tất cả ở cùng một nơi. Trí tưởng tượng vô biên, bản lĩnh, và đức tính của Michelangelo được thể hiện cho tất cả mọi người chiêm ngưỡng trong cuộc triển lãm đồ sộ này trong ba tháng. Đó là một công việc rất hào phóng, cần phải hết sức cẩn thận để bảo tồn các tác phẩm của ông vì chúng rất dễ rách, nhạy cảm với ánh sáng…

Chỉ khi tận mắt chứng kiến những tác phẩm này, người ta mới có thể cảm nhận hết được phẩm chất “terribilità” của Michelangelo, một phẩm chất phi phàm nổi tiếng của ông. Người ta có thể cảm nhận được cách ông đang khắc họa lên giấy, với những đường nét mạnh mẽ. Người ta có thể kinh ngạc với các tác phẩm của ông, cảm thấy những vật thể vô tri vô giác đang chuyển động không ngừng và rất sống động.

Bambach nói rằng, “khi xem bản gốc, chúng ta thực sự cảm nhận được bàn tay của nghệ sĩ, nghệ sĩ đang suy nghĩ trên giấy”. Đến gần, chúng ta có thể thấy sức sáng tạo không giới hạn của Michelangelo, như thể bàn tay của ông không thể theo kịp đam mê của mình trong việc biến thứ vô hình trở nên hữu hình. 

Ngôn ngữ của Michelangelo

Khi Michelangelo vẽ cho chính mình, ông phác thảo rất nhanh, trực quan và ngẫu hứng. Khi giao tiếp với các nghệ sĩ, trợ lý hoặc những người thợ, ông đã tạo ra các bản vẽ chi tiết, với  các đường nét thô sơ, có thể không nhận ra bàn tay tài hoa của ông vì những bản vẽ này chỉ dùng để trao đổi thông tin. Các nghiên cứu giải phẫu rất tuyệt vời khi hoàn thiện của ông, thể hiện ra những đường nét đánh bóng tương tự như cách mà ông khắc các tác phẩm điêu khắc của mình, Bambach giải thích.

Bà nói rằng, “Đối với Michelangelo, vẽ là một loại ngôn ngữ.” Người nghệ sĩ này không chỉ xem mình là một nhà điêu khắc đá cẩm thạch, mà còn là một họa sĩ, một kiến trúc sư và một nhà thơ. Vẽ là nền tảng căn bản để ông giao tiếp hoặc tạo ra bất cứ điều gì.

Bambach mỉm cười nói thêm, “Đây là một người đàn ông mà khi ông nói, ông nói hay nhất là bằng thơ.”

Một trong những bài thơ mười bốn câu nổi tiếng nhất của ông, có lẽ dành cho Colonna, người kể nhiều nhất về lý thuyết nghệ thuật Neoplatonic của ông. Khổ thơ đầu tiên viết: “Ngay cả những nghệ sĩ giỏi nhất cũng không có quan niệm nào / rằng một khối đá cẩm thạch đơn lẻ không chứa nổi / bên trong nó quá thừa thãi, và điều đó chỉ đạt được / bằng bàn tay tuân theo trí tuệ.”

Bambach nhấn mạnh: Ông đã đặt cả trái tim, khối óc và bàn tay vào việc sáng tác nghệ thuật. Michelangelo xem “disegno” như một sự thực hành khả năng lao động tập trung để đạt được sự kết nối với Chúa và theo cách đó, truyền sức sống vào nghệ thuật của mình. Không có gì lạ khi những người đương thời tôn kính tác phẩm của ông, gọi đó là “Âm vang thần thánh” và sứ mệnh này được hoàn thành “bằng tay của ông” (“di sua mano”). 

Những tình bạn cao đẹp

Vài trong số những bức vẽ tuyệt mỹ và hiếm thấy nhất được trưng bày gồm có những món quà Michelangelo tặng cho những người bạn thân thiết nhất của mình, chẳng hạn như bốn bức vẽ mà ông tặng cho Tommaso de’Cavalieri (mượn từ Royal Collection of Her Majesty Queen Elizabeth II).

Bức vẽ có tựa đề “Giấc mơ” mô tả một thiên thần bay đang thổi kèn, chĩa thẳng vào giữa mắt một người đàn ông (đây là vị trí của con mắt thứ ba và vùng tưởng tượng trong tư tưởng Aristotelian-Galenic). Người đàn ông này ngồi trên một chiếc hộp có đầy những chiếc mặt nạ dùng trong ca kịch và dựa lưng vào một quả cầu, như đang truyền đạt rằng thế giới trần gian như một sân khấu. Thiên thần đánh thức người đàn ông khỏi “giấc mơ” có lẽ phản ánh trạng thái của Michelangelo như một nghệ sĩ được đánh thức – bằng tình yêu vào cái đẹp và đức tin sâu sắc vào Chúa.

Bambach nói: “Tác phẩm Michelangelo có điều gì đó cực kỳ đẹp khi chiêm ngưỡng; đó là sự hoàn hảo tuyệt đối trong tinh thần disegno của Michelangelo. Về cơ bản, chúng là những bảo thảo quý giá.”

Những bài thơ ông trao đổi với Colonna và bức vẽ ông tặng cô về Pieta, mượn từ Bảo tàng Isabella Stewart Gardner, chứng thực “niềm tin vào Chúa sâu sắc đến mức đáng kinh ngạc và quên đi tự ngã”, Bambach nói.

Michelangelo đã viết một bài thơ mười bốn câu cho Colonna, ám chỉ đến sự bất tử của nghệ thuật: “Thưa quý cô, làm sao có thể, như một người có thể thấy / từ kinh nghiệm lâu năm, rằng hình ảnh sống động / được điêu khắc trên đá núi cao sẽ trường tồn / lâu hơn cả người tạo ra chúng, người theo năm tháng hóa tro tàn?”

Triển lãm về người họa sĩ thần thánh càng giúp chúng ta hiểu sâu sắc về Michelangelo. “Đó như một lời nhắc nhở rằng 500 năm có thể tan biến trước mắt ta khi nhìn vào các tác phẩm điêu khắc, và các bức tranh của người nghệ sĩ đầy sáng tạo,” Bambach nói.

Chú thích của người dịch: