Trị quốc bình thiên hạ: ‘Chuyện ngụ ngôn về quản trị’ của họa sĩ Lorenzetti

YVONNE MARCOTTE

Đó là năm 1340, và Cộng hòa Siena là nơi cư dân sinh sống nhộn nhịp. Hội đồng Chín Ủy viên, bao gồm chín ủy viên hội đồng được bầu chọn, bước vào Palazzo Pubblico (Tòa Thị Chính) và tiến đến Sala dei Nove (Phòng Hội Đồng Của Chín Ủy viên). Họ tiến đến phòng hội đồng và nhìn lên ba bức bích họa lớn bằng bức tường – đó là những lời nhắc nhở về cách điều hành vì lợi ích chung của người dân.

Cộng hòa Siena là một trong bốn thành phố nhà nước [city state: thành phố độc lập như một quốc gia] quyền lực ở vùng Tuscany thuộc nước Ý (các thành phố khác là Florence, Pisa, và Lucca), Siena đã tận hưởng sự thịnh vượng trong khoảng 400 năm (1125–1555), tự hào với danh hiệu “libertas” (tự do).

Các nhà lãnh đạo muốn bảo tồn  thành phố này theo cách đó. Vào khoảng năm 1285, họ đã ủy quyền cho họa sĩ ở địa phương là ông Ambrogio Lorenzetti (1290–1348) vẽ những bức bích họa trong Phòng Hội Đồng, xem đó như những lời nhắc nhở về những gì cần thiết để duy trì một nền quản trị ổn định.

Khoảng giữa năm 1338 và 1340, họa sĩ Lorenzetti đã khắc họa “Câu chuyện ngụ ngôn về việc quản trị tốt” trên bức tường chính và hai bức bích họa khác trên các bức tường liền kề. Tường bên trái minh họa các hiệu quả của việc quản trị tốt được; phía bên phải là tác động của việc quản trị kém.

Là người sống cùng thời với danh họa Giotto (1267–1337), họa sĩ Lorenzetti đã kiến tạo ra những bức bích họa từ thời kỳ đầu thời kỳ Phục Hưng. Các bức tranh của ông khắc họa gần 300 nhân vật, mô tả những vị thần đến từ một tầng cao hơn đang dõi theo thành phố Siena, nơi các cư dân địa phương đang tham gia các hoạt động thường nhật trong thành phố và nông thôn.

Công lý tối thượng

Trên bức tường trung tâm của Phòng Hội Đồng, các nhân vật chính Công Lý (Justice) và Công Ích (Common Good) thống trị toàn bộ bối cảnh; hình ảnh của họ lớn hơn so với các nhân vật khác trong bức bích họa này. Công Lý (Iustitia) ngồi ở phía trên lối vào của hội trường. Nàng tìm kiếm sự chỉ dẫn từ Trí Huệ (Sapentia). Ở hai bên ghế của nàng, Công Lý cân bằng những bàn cân, nơi các thiên thần ban bố hình phạt hoặc phần thưởng.

Phía bên trái của Công Lý, một thiên thần xử trảm một người phạm tội. Thiên thần bên phải ban thưởng cho những người lương thiện. Một nhân vật trong trang phục màu trắng là biểu tượng của sự hòa hợp. Hòa Hợp (Concordia) ngồi bên dưới Công Lý, và trao hai sợi dây dệt “thuận hòa” cho các đại diện của người dân, để họ có thể quản trị một cách hòa thuận.

Các quy tắc công ích

Một đoàn các vị ủy viên liên kết phần trong tranh do Công Lý chủ trì với triều đình của nhà vua Công Ích, người cai trị thành phố.

Phía bên trên đức vua, những phẩm chất thiên phú là Đức Tin (Fides), Hy Vọng (Spes), và Bác Ái (Caritas) dẫn dắt hoàng triều nơi nhân thế. Bên dưới họ, nhà vua Công Ích ngự trị trong một cảnh giới tâm linh cao. Trong triều đình của ông có các đại diện của những đức tính cao quý và trang nghiêm của một chính phủ tốt; họ là các cố vấn của nhà vua: Hòa Bình (Pax), Dũng Cảm (Fortitudo), và Thận Trọng (Prudentia) ở bên trái, còn Quảng Đại (Magnanimitas), Điều Độ (Temperantia), và Công Lý (Justitia) ở phía bên phải.

Bên trái nhà vua là nhân vật Hòa Bình (còn gọi là Pax), người dường như không bận tâm đến việc điều hành thành phố. Nàng ngả lưng trên một tấm đệm rộng, mềm mại, trông rất thoải mái. Nàng không cần phải làm gì cả vì thành phố này được quản trị rất tốt nhờ sự trợ giúp của những phẩm hạnh khác. Bên dưới tấm đệm của nàng là chiếc áo giáp mà nàng không còn cần dùng đến nữa. Chiếc áo giáp này đã chuyển từ màu bạc sang màu đen vì không được dùng đến.

Một thành phố được điều hành tốt

Ở phía bên phải của chuỗi bích họa được vẽ tỉ mỉ của họa sĩ Lorenzetti, chúng ta thấy điều gì sẽ xảy ra khi thực hành quản trị tốt. Họa sĩ Lorenzetti hiểu rất rõ thành phố nơi mình đang sinh sống. Những hình ảnh này là đại diện cho những biểu tượng tốt đẹp của thành phố, chỉ mới ra đời từ thời kỳ trung cổ.

Sự náo nhiệt của giai đoạn đầu thời kỳ Phục Hưng đang đến gần như được mô tả trong bức bích họa “Hiệu quả của việc quản trị tốt.” Đây là một khung cảnh vui nhộn. Người dân đang nhảy múa trên đường phố, một đám cưới đang diễn ra – mọi người đang có một cuộc sống tốt đẹp. Khắp mọi nơi tràn ngập sự thịnh vượng, nhộn nhịp, và hạnh phúc.

Vị họa sĩ đã chia bức bích họa này thành hai phần: khung cảnh thành thị ở bên trái một bức tường, và khung cảnh vùng nông thôn trù phú ở phía bên phải. Thành phố vừa nhộn nhịp vừa xinh đẹp. Cư dân ăn mặc tươm tất, những con la vận chuyển nông sản từ đất canh tác, và nam giới làm việc cần mẫn để xây dựng thành phố. Trẻ em chăm chú lắng nghe giảng bài trong một lớp học.

Ở bìa thành phố, nhiều chi tiết thể hiện rằng đây là nơi giàu có và thịnh vượng. Hàng hóa tràn ngập các cửa hàng; người dân ung dung ngồi trong các quán thức uống trông giống quán cà phê. Một người phụ nữ tưới hoa trên bệ cửa sổ, và một chú chim hót líu lo qua khung cửa sổ đang mở.

Họa sĩ Lorenzetti đã mô tả một cách chân thực cuộc sống thành phố của Siena, và bối cảnh này kết hợp hoàn hảo với khung cảnh kỳ vĩ của vùng nông thôn Siena. Một dòng nông sản thường xuyên vận chuyển qua các cửa ngõ của thành phố. Vị họa sĩ bao phủ những ngọn đồi nhấp nhô của Siena với đủ loại cây trồng trên những cánh đồng và vườn cây ăn trái.

Quản trị tốt

Từ lâu các chính khách và triết gia đã nhận ra tầm quan trọng của một chính phủ tốt. Có thể họa sĩ Lorenzetti và các ủy viên thành phố Siena đã nghe theo lời khuyên của một triết gia lỗi lạc người Hy Lạp. Triết gia Socrates kể lại quãng thời gian trải nghiệm của ông khi còn ở thành bang cổ đại Athens. Ông nói rằng “chính phủ hoạt động hiệu quả nhất khi được quản trị bởi những người có năng lực, trí tuệ và phẩm hạnh tốt nhất, đồng thời có sự hiểu biết đầy đủ về chính bản thân họ.”

Nhiều thế kỷ sau, ngài Thomas Jefferson, vị chính khách và là tổng thống đời thứ ba của Hoa Kỳ, đã nhắc lại những lời của triết gia Socrates, cũng như các bức bích họa trong Phòng Hội Đồng của thành phố Siena khi ông nói rằng, “Quan tâm đến cuộc sống và hạnh phúc của người dân, chứ không phải là đem đến sự phá hoại cho họ; đó là mục tiêu tiên quyết và duy nhất của một chính phủ tốt.”

Ngay trong thời nay, người ta vẫn tìm kiếm câu trả lời trong các bức bích họa của họa sĩ Lorenzetti. Trang web Organic Cities rút ra những kết luận này: “Sự thịnh vượng thực sự mà người họa sĩ kể với chúng ta có thể đạt được nếu nông nghiệp, nghề thủ công, và thương mại được phối hợp và bổ trợ cho nhau, nếu vùng thành thị và nông thôn có sự tương tác với nhau. Chỉ khi đó mới có sự bùng nổ của các công trình kiến trúc nguy nga tráng lệ và sự điểm xuyết trong thiết kế đô thị. Chỉ khi đó, những ngôi nhà khang trang, các cửa hàng, trường học, và đường phố mới thu hút người dân ở mọi tầng lớp xã hội đến làm việc, giao lưu, và vui chơi giải trí. Chỉ bằng cách tôn trọng nhịp điệu yên bình của các mùa thì vùng thôn quê – vốn được con người hình thành để nuôi dưỡng một lượng dân số ngày càng tăng – mới bảo đảm được sự yên tĩnh cho môi trường sống hoặc làm việc cũng như trong những hoạt động thanh bình và liên tục của họ.”

Tổ chức quản trị Lorenzetti được thành lập năm 2020 nhằm mục đích giúp chúng ta nhớ lại một chính phủ tốt. Họ dự định thực hiện điều này bằng cách “truyền tải những ý tưởng về các bức bích họa độc đáo của Lorenzetti cho thời đại của chúng ta, và từ đó giải quyết các vấn đề hành chính của các thành phố lớn. Ngày nay, ba bức bích họa này vẫn là nguồn đối chiếu dùng để đánh giá chất lượng quản trị và là nguồn cảm hứng cho việc đổi mới hành chính. Quản trị tốt không phục vụ các nhà quản trị, quốc gia hoặc thành phố, mà là phục vụ cho các công dân và quốc gia hoặc thành phố của chính họ.”

Người thời nay mong muốn các nhà quản trị lắng nghe nhu cầu của người dân địa phương, và người dân địa phương phải sẵn sàng chủ động tham gia vào chính phủ của họ. Thật ngạc nhiên là, vì nước cộng hòa nhỏ bé này rất lo ngại về nạn tham nhũng, nên nhiệm kỳ của các thành viên hội đồng chỉ có hai tháng trước khi họ bị thay thế.

Trong bức bích họa trên bức tường bên trái, họa sĩ Lorenzetti mô tả chủ nghĩa cơ hội chính trị và việc xem thường lợi ích chung là những nguyên nhân chính dẫn đến việc quản trị kém và là các nguồn gốc của chế độ chuyên chế. Phía trước và trung tâm bức tranh là hình ảnh của Tyranny, một sinh vật có sừng, màu đen, khoác áo giáp, có thể kiểm soát người dân.

Dưới chân sinh vật này là hình ảnh của Hòa Bình bị trói buộc và hạ gục. Trong bức bích họa trung tâm, một nhân vật nắm giữ Hòa Bình bằng một sợi dây trái ngược với sợi dây của Hòa Hợp, vốn bắt nguồn từ Công Lý. Một xã hội được quản trị kém sẽ đi đến tình trạng bế tắc. Khung cảnh thật tăm tối. Không có thịnh vượng hay hạnh phúc khi một nhà độc tài cai trị một xã hội.

Thời đó cũng như thời nay, sự quản trị tốt dựa trên việc duy trì những gì tốt đẹp cho tất cả mọi người trong môi trường họ sinh sống.