Trong tháng xuân ngày xưa ta làm những việc gì ?

Chúng ta chớ tưởng trong ngày xuân thư-nhàn, dân tộc ta chỉ biết :

Tháng giêng ăn tết ở nhà,

Tháng hai đình-đám

Tháng ba hội-hè,v.v.

Câu hát đó, chỉ để cho ta rõ cảnh thanh-nhàn, yên-lặng của những người thường trong dân-gian. Thực ra những bực anh-hùng, hào-kiệt, chí-sĩ, nhân-dân không lưu ý đến khánh tiết hay thưởng-xuân, gặp cơ hội phải làm thì lập tức làm ngay, không chờ đến hết ngày ; gặp việc có thể làm được hôm nay, không hề nhãng để đến hôm sau. Chứ không như phường câu-nho, tục-sĩ, gặp việc còn chờ ngày lành, chọn tháng tốt, quanh quanh quẩn quẩn những chọn cùng chờ, thì cơ hội đã qua, dịp may đã hết ; đến lúc việc có hư, mưu có hỏng lại đổ tại giời, tại số !

Muốn chứng tỏ để các ngài biết trong tháng xuân ngày xưa ta làm những việc gì ;  nghĩa là những bậc anh-hùng hào-kiệt nước ta ăn tết, thưởng xuân thế  nào, tôi xin lần-lượt kể từng ngày, để các bạn trong khi vui mừng xuân mới ghi nhớ việc xưa, không phải là không có ích vậy.

Mồng một tháng giêng năm Canh-tý 1780: Chúa Nguyễn Ánh tức là vua Gia-long xưng vương ở trong Nam

Mồng hai tháng giêng năm Ất dậu 1885: Thành Tuyên-quang Bắc-kỳ bị quân Cờ-Đen vây, Đại-tướng Bri-ère de I’Isle phải đem binh ở Lạng-sơn về Hà-nội để lấy quân lên giải cứu.

Mồng ba tháng giêng năm Kỷ-dậu 1789:  Vua Quang-trung vây đồn Hà-hồi bây giờ thuộc phủ Thường-tín, Hà-đông, Bắc-kỳ.

Mồng bốn tháng giêng năm Tân-dậu 1741: Quan Tiến-sĩ Trần-Cảnh cầm quân đi càn giặc Nành Nguyễn Tuyên, ở Đại-tân, Đại-bát nay thuộc về Đông-triều, Hải-dương Bắc Kỳ.

Mồng năm tháng giêng năm Kỷ-dậu 1789: Vua Quang-trung đánh tan quân Tôn sĩ-Nghị kéo vào thành Thăng-long Chùa Đông-quang ở Thái-hà ấp thường năm giỗ trận tức là kỷ niệm trận này xin coi thêm bài Mấy ngày tết “lịch sử” của bạn Hoa-bằng.  Cũng ngày này, năm Nhâm-Thìn 1592: Chúa Trịnh-Tùng kéo quân ra đánh nhà Mạc, qua sông tiến đến chùa Thiên-xuân gần cầu Nhân-Mục Hà-đông. Cũng ngày nay, năm Bính-tý 1936:  Vua Bảo-đại xuống dụ đặt học-lẫm và huy-chương để khuyến-khích học-sinh trong nước.

Mồng sáu tháng giêng năm Nhâm-thìn 1952: Chúa Trịnh-Tùng, vâng mệnh vua Lê ra đánh Mạc hạ được thành Đại-la tức là Hà-nội bây giờ, truyền phá huỷ san thành đất phẳng. Lũy thành Đại-la hiện nay tức là con đường cao bờ đê sông cái đi xuống ô cầu Dền gần Bạch-mai, thẳng sang làng Kim-liên ở Đồng-lầm, sang ô chợ Dừa, sang ô Cầu giấy, vòng lên chợ Bưởi rồi lại quanh lên đê.

Mồng 7 tháng giêng năm Đinh-dậu 1477: Vua Lê Thánh-Tôn mang binh vào đánh Chiêm-thành, quân thuỷ bộ tiến đến của Tân ấp (?). Cũng ngày nay, năm Nhâm-tuất 1742: Quan Tiến sĩ Trần Cảnh lĩnh chỉ đi dẹp dư-đảng  Nành Nguyễn-Tuyên, ở hạt An-quản, nay Kiến an, Quảng-yên, Bắc Kỳ.

Mồng 8 tháng Giêng năm Tân-mùi 1751: Quân Trịnh-Doanh đánh lấy được đồn Hương-canh, Vĩnh yên, Bắc-kỳ, của Nguyễn danh-Phương.

Mồng 9 tháng giêng năm Mậu-tuất 1418: Quân Minh kéo vào Lam-sơn giao chiến với quân Lê-lợi.

Mồng 10 tháng giêng năm Mậu-thân 1428: Trần-cao, chình tên là Hồ-Công tức là vua Thiên-Khánh nhà Trần bị triều thần bắt uống thuốc độc tự tử, vì lòng người không phục, ai cũng muốn tôn ông Lê-Lợi lên ngôi.

Ngày 11 tháng giêng năm Kỷ-mùi 1859: Thuỷ-quân nước Pháp sau khi chiếm được Cà-Mau Cap Saint Jacques tiến vào đánh tỉnh Sài-gòn Nam-kỳ.

Ngày 12 tháng Giêng năm Ất-dậu 1285: Trần Dực-thuỷ của đức Trần-Hưng-Đạo bày ở Vạn-kiếp bị quân Thoát-Hoan nhà Nguyên phá vỡ. Quân Nguyên thừa thắng tràn  tận huyện Gia-lâm cướp phá.

Ngày 13 tháng giêng năm Quí-tỵ 1593: Quân Trịnh-Tùng đến Chí-linh, chia binh đuổi bắt Mạc Khang-Hựu ở làng Tân-manh huyện Hoành-bồ Quảng-yên, Bắc-kỳ. Cũng ngày này năm Mậu-tuất 1418 : Quân vua Lê-Lợi đánh thắng quân Minh ở Lục-thuỷ Thanh-Hoá, Trung-kỳ.

Ngày 14 tháng Giêng năm Qúi-tỵ 1593: Chúa Trịnh-Tùng bắt được Mạc-Kính-Chỉ chắt Mạc-Đăng-Dung tự lập làm vua đóng ở vùng Đông-Triều, Hải-Dương.

Ngày 15 tháng giêng năm Nhâm-thân 1272: Quan Tiến-sĩ Lê-Văn-Hưu, đời nhà Trần, dâng ngự lãm bộ Đại-Việt Sử-Ký cả thảy 30 quyển, là một pho sử “trùng tu” trước nhất ở nước ta.

Ngày 16 tháng giêng năm Mậu-tuất 1418: Quân vua Lê-lợi giao chiến với quân Minh, thua phải lui vào núi Chí-linh Nghệ-an Trung-kỳ.

Ngày 17 tháng giêng năm Giáp tý 1804: Vua Gia-Long đổi tên nước ta là “Việt-Nam”

Ngày 18 tháng giêng năm Giáp-tuất 1874: Thuỷ-quân Thiếu-tướng Krantz tới Saigon để thay Thiếu-tướng Dupré phải gọi về Pháp vì việc Đỗ Phổ-Nghĩa Jean Dupuis ngoài Bắc-kỳ.

Ngày 19 tháng giêng năm Tân-dậu 1861: Quân Pháp và I-pha-nho tiến đánh Tân-kiên Nam-kỳ.

Ngày 20 tháng giêng năm Đinh-hợi 1467: Quan Tể-tướng nhà Hồ là Hồ Nguyên-Trừng giao chiến với quân Minh ở sông Mộc-phàm, xã Mộc-phàm, huyện Phú-xuyên, Hà-đông.

Ngày 21 tháng giêng năm Canh-Tuất 1788: Vua Lê Chiêu-Thống ở Quảng-tây bên Tàu,  Yên-kinh, yết kiến vua Thanh để mượn binh về đánh Tây-sơn, mong khôi phục đất nước.

Ngày 22 tháng giêng năm Quí-dậu 1573: Vua Lê Anh-Tôn và bốn vị hoàng-tử bị Tống Đắc-Vị, thủ hạ chúa Trịnh, đón giết.

Ngày 23 tháng giêng năm Giáp-thìn 1784: Quân Tam-Phủ vây phá nhà quan Thạc-quận-công Hoàng-Phùng-Cơ. Cũng ngày này năm Bính-dần 1446: Vua Lê Nhân-Tôn sai sáu vạn binh đi đánh Chiêm-thành nay vào khoảng đất Quảng-nam, Qui-nhơn, Bình-định Trung-kỳ.

Ngày 24 tháng giêng năm Giáp-thân 1884: Quân Pháp đóng giữ miền Phả-lại Sept Pagodes, Bắc-kỳ.

Ngày 25 tháng Giêng năm Mậu-tý 1684: Chúa Nguyễn Phúc-Lan đại thắng quân chúa Trịnh ở cửa bể Nhật-lệ Quảng-bình – Trung-kỳ.

Ngày 26 tháng giêng năm Qúi-hợi 1863: Hải-quân Thiếu-tướng Bonnard đến Huế, triều-yết vua Tự-đức để dự lễ công-nhân tờ Hoà-ước ký ngày 5-6-1862.

Ngày 27 tháng giêng năm Quí-tỵ 1593:Chúa Trịnh-Tùng xử giảo Mạc-Kính-Chỉ chắt Mạc-Đăng-Dung bị bắt từ hôm 14 tháng giêng năm ấy.

Ngày 28 tháng Giêng năm Quý-tỵ 1293: Đức Trần-Hưng-Đạo tâu xin vua sai Thượng-tướng Trần-Quang-Khải đem binh vào Nghệ-an chống quân Nguyên tàu. Cũng ngày này năm Canh thìn 1400: Hồ Quý-Ly phế vua Thiếu-đế cướp ngôi nhà Trần.

Ngày 29 tháng giêng năm Quý-sửu 1733: Chúa Trịnh-Giang, muốn tránh sự xa-phí, đặt ra lệ hạn chế làm tượng Phật, chỉ cho tạc bằng gỗ hay đá, chiều dài ba thước ta. Cũng ngày nay năm Tân Mùi 1471: Quân vua Lê Thánh-Tôn vây thành Chà-bàn là kinh đô nước Chiêm-thành.

Ngày 30 tháng giêng năm Mậu-tý 1408: Trương-phụ, tướng nhà Minh, đem quân vào đánh Diễn-châu, Nghệ-an, Trung-kỳ.

Long-điền NGUYỄN VĂN MINH