Trước khi biết đến điện ảnh, con người đã xem tranh chuyển động

LORRAINE FERRIER

Sáu cuộn giấy dán tường sặc sỡ, mang phong cách nổi bật kỳ lạ có chiều dài 59 mét từng làm cho các quốc gia Âu Châu ở thế kỷ 19 phải ngỡ ngàng, nhưng không phải giấy dán tường. Khi những nhà giám tuyển của bảo tàng Rijks bắt đầu tìm kiếm trong kho những tác phẩm khổng lồ trên giấy dành cho triển lãm “Khổ Giấy XXL – Lớn, Lớn Hơn, Lớn Nhất!”, người ta phát hiện ra sáu cuộn giấy trên là một phần của một tác phẩm có hình ảnh chuyển động, mang tên “Reuzen-Cyclorama” (bức màn quây khổng lồ: bức tranh dài được quây lại thành vòng tròn, xem từ bên trong).

Trước khi phim ảnh xuất hiện, mọi người thường trả tiền để được xem những bức tranh chuyển động toàn cảnh (ở một số nơi trên thế giới còn được biết đến như những bức màn quây chuyển động). Tranh được cuộn, căng vào giữa hai khung gỗ, khiến cho từng hình ảnh của tác phẩm trong khung dần dần được lộ ra. Những cái lỗ nhỏ ở phần trên cùng của tác phẩm cho thấy bức tranh ở bảo tàng từng được treo trên một khung gỗ như vậy. Mặc dù bức họa của bảo tàng Rijks rất lớn, nhưng đó chỉ là một phần nhỏ của bức màn quây chuyển động có tổng cộng chiều dài gần một dặm. 

Ý tưởng của tranh màn quây được lấy cảm hứng từ nhà hát, nơi mà những tấm phông nền lớn, được sơn theo chiều ngang hay dọc để làm nền cho sân khấu. 

Phần lớn những bức màn quây tồn tại được cho đến ngày nay đều được lưu giữ ở Hoa Kỳ. (Quý vị cũng có thể tìm thấy loại tranh này trên trang web của International Panorama Council’s.) Chủ đề của tranh chuyển động đa dạng từ những chuyến tham quan tại những vùng đất ngoại quốc, tới đề tài lịch sử về những trận chiến vĩ đại hay những sự kiện làm chấn động thế giới, cho đến chủ đề về tôn giáo như các bối cảnh về cuộc đời của Chúa. 

Khám phá về chuyển động

Trong bài viết “Từ giấy dán tường cho đến tranh chuyển động toàn cảnh: Khám phá các mảnh ghép của Cyclorama Reichardt,” của “Bản tin Bảo tàng Rijks,” các chuyên gia mô tả cách họ đã bảo quản tranh và quá trình tìm hiểu về lịch sử của những bức tranh đó.

Trong bài báo, có sự phân biệt rõ ràng giữa các bức tranh toàn cảnh và những bức màn quây chuyển động. Tranh chuyển động toàn cảnh được vẽ rất chính xác về phương diện lịch sử và địa lý, thường được sáng tạo ra theo sự chỉ dẫn của một nghệ sĩ học hành bài bản. Trong khi đó, bức màn quây chuyển động thường mang yếu tố kỳ ảo và được những thợ thủ công và họa sĩ sân khấu tạo nên.

Giống như trần nhà được sơn và phông nền của sân khấu, khán giả của tranh chuyển động chưa từng được nhìn thấy những tác phẩm này cận cảnh. Trái ngược với bức họa toàn cảnh tĩnh, bức màn quây chuyển động không cần phải hoàn hảo và chính xác đến từng chi tiết; mục đích của những tác phẩm này là đem đến cho khán giả cảm giác như khi đang ở trên thuyền, trên tàu, hoặc trên xe ngựa để họ có thể thưởng thức những cảnh quan như đang lướt qua. 

Những bức màn quây chuyển động đưa khán giả vào một hành trình xuyên qua những cảnh quan (đôi khi là những phong cảnh không có thực) mà họ có thể chưa từng đặt chân đế. Đi kèm với chương trình này là người dẫn chuyện hay một cuốn sách giới thiệu, âm nhạc và đôi khi là những nghệ sĩ giải trí khác như ảo thuật gia và nghệ sĩ nói tiếng bụng. 

Khó hiểu thay, những tòa nhà hình trụ từng trưng bày những bức tranh toàn cảnh tĩnh cũng được được gọi là những tấm màn quây. Những tòa nhà này mọc lên khắp Mỹ Châu và Âu Châu, một số vẫn còn tồn tại cho đến bây giờ.

Ferdinand Reichardt, một nhà xuất bản Đức, đã ủy nhiệm ba họa sĩ từ Berlin, Heinrich Heyl và anh em họa sĩ trang trí Borgmann – để vẽ cho ông một bức tranh chuyển động về phong cảnh của vùng Tyrol (nay là một phần của miền Bắc nước Ý và miền Bắc nước Áo), vùng Styria của đông nam Áo, sau đó là Thụy Sĩ, và nước Ý. 

Vào thế kỷ 19, đi bộ đường dài và đi du lịch Âu Châu là những thú vui tiêu khiển phổ biến. Các quảng cáo tuyên bố rằng đi xem tranh chuyển động vừa rẻ vừa an toàn để “du lịch”, một tờ quảng cáo đã viết rằng đó là cách “đi bộ đường dài mà không lo bị rơi khỏi vách núi và bị chôn vùi dưới tuyết”.

“Reuzen-Cyclorama” đưa khán giả đi qua 500 dặm phong cảnh được thu gọn trong khung ảnh vẽ tay gần một dặm. Bảo tàng Rijks còn giữ được một phần của bức tranh với chiều dài 59 mét. “Reuzen-Cyclorama” của Reichardt đã đi lưu diễn ở khắp Hà Lan, Antwerp (Bỉ) và London trước sự hiện diện của Nữ hoàng Victoria.

Các chuyên gia cho rằng các bức màn quây chuyển động đó đều bị hủy hoại theo thời gian kể từ lần lưu diễn rộng rãi ấy. Họ tin rằng những phân đoạn của bức tranh chứa những địa danh có thể nhận diện, như Lucern ở Thụy Sĩ, Milan, và hồ Como ở Ý, có khả năng được tái sử dụng hoặc cất giữ để bảo tồn. Các đoạn tranh bị thiếu có thể đã cuộn lại trong kho lưu trữ ở đâu đó, được cho là giấy dán tường, đang chờ đợi được phát hiện là tranh chuyển động một lần nữa.

Du khách có thể xem bức họa dài 23 mét trong một căn phòng được thiết kế riêng tại triển lãm “Khổ Giấy XXL – Lớn, Lớn Hơn, Lớn Nhất!” của bảo tàng Rijks. 

Các tác phẩm giấy khổng lồ của triển lãm được sản xuất từ khoảng năm 1500 cho đến nay, bao gồm nhiều tác phẩm thú vị từ tranh biếm họa trên vải hoặc cho cửa sổ kính màu nghệ thuật (một phương pháp vẫn được sử dụng trong thiết kế cửa sổ kính màu ngày nay), đến những bức họa khổng lồ được đặt nơi bệ thờ Chúa.

Hai trong số những tác phẩm nổi bật của cuộc triển lãm là bức tranh khắc gỗ về gia phả của Hoàng đế Charles V (khoảng năm 1535) của nghệ sĩ Robert Peril, cao khoảng 700 cm; và cuộn tranh từ thế kỷ thứ 18 “Một Trăm Đứa Trẻ” của Xu Yanghong. Cuộn tranh tinh tế này bao gồm 12 phân cảnh của những đứa trẻ đang vui đùa trong một khu vườn Trung Hoa. Hoạt động của những đứa trẻ này thể hiện bốn tài năng phong nhã: cầm, kỳ, thi, họa. Khán giả sẽ cuộn qua từng cảnh để thưởng lãm theo tốc độ mong muốn. 

Lorraine Ferrier là nữ tác giả chuyên viết về mỹ thuật và thủ công cho The Epoch Times. Bài viết của cô chủ yếu về các nghệ sĩ và nghệ nhân đến từ vùng Bắc Mỹ và Âu Châu, những nghệ sĩ với phong cách chế tác đẹp đẽ và giàu giá trị truyền thống. Cô đặc biệt quan tâm đến những ngành nghệ thuật và thủ công hiếm gặp và ít được biết đến. Cô hy vọng rằng chúng ta có thể bảo tồn di sản nghệ thuật truyền thống.