Sắc thái học và văn hóa tu luyện (2)
Xem lại P1
Vật liệu học thần bí
Vừa rồi nói tới trong văn hóa phương Tây việc nhận biết thành phần vật chất cụ thể, thì không ít nhân sĩ chuyên nghiệp sẽ nghĩ tới thuật luyện kim. Dù sao, từ xưa đến nay giới mỹ thuật vẫn luôn có ghi chép, trong điển tích tài liệu học mỹ thuật và tư liệu sử học thường xuyên nhìn thấy không ít thuốc màu hoặc đề tài vẽ đều bắt nguồn từ thực nghiệm thuật luyện kim, hôm nay giới học thuật xem nó là tiền thân của hóa học thời hiện đại, cho rằng nó chạm đến sự phát triển khoa học trong lịch sử. Nhưng trên thực tế, thuật luyện kim vốn là một loại phương thức tu luyện bí truyền xa xưa.
Chính bởi vì bí truyền, cho nên trong bài này không nói phương pháp tu luyện cụ thể của thuật luyện kim và nội dung của nó, chỉ nói tác dụng của nó đối với tài liệu học mỹ thuật và ảnh hưởng của nó đối với văn hóa xã hội trong lịch sử.
“Thuật luyện kim” (Alchemia) danh xưng này trong tiếng Trung (danh xưng trong tiếng Nhật cũng giống vậy) phiên dịch không được chuẩn xác, bởi vì nó không phải là một môn kỹ thuật. Trong tiếng Latinh cũng gọi đan đạo Trung Quốc là Alchemia, đủ để chứng minh khái niệm của từ này khác xa so với từ phiên dịch trong tiếng Trung. Nhưng vì để dễ dàng cho độc giả lý giải, bài viết này vẫn là dựa theo cách xưng hô mà mọi người quen thuộc là “thuật luyện kim”.
Nói thuật luyện kim và đan đạo Trung Quốc có quan hệ với nhau cũng không phải là không có căn cứ, bởi vì cả hai xác thực có không ít chỗ tương đồng. Ví như thuật ngoại đan, thuật hoàng bạch của Đạo gia thời Trung Quốc cổ đại, đều trọng sử dụng các vật chất như thủy ngân, lưu huỳnh, chì, trên lý luận nghiên cứu âm dương .v.v., những cái này đều cùng với thuật luyện kim của Ả Rập và Châu Âu có điểm giống nhau.
Nếu như dùng nhãn quang văn hóa phương Đông mà nhìn, thuật luyện kim trong thế giới phương Tây có thể được xem là Đạo gia ở phương Tây. Đương nhiên, theo lý luận chi tiết cụ thể của bản thân, giữa các môn tu luyện này có thể nói một trời một vực, khác nhau quá lớn, mỗi bên đều mang nét đặc sắc.
Thuật luyện kim trong văn hóa như đã biết, mọi người phần lớn cho rằng thuật luyện kim chính là thông qua một số phương thức và tài liệu bí truyền, giống như làm thực nghiệm hóa học, hoặc là kết hợp tu luyện với một chút thuật bí mật ở phương diện tinh thần, như thuật ngoại đan của Đạo gia. Nhưng kỳ thật loại tu luyện này cũng là các lưu phái phân chia khác biệt, cũng không giới hạn ở đó. Ví như có lưu phái tự đem thân người xem là vật chứa, nồi nấu quặng hoặc lô đỉnh, đem tâm tính thăng hoa đến cảnh giới của bậc hiền giả, trong cơ thể thai nghén đá của bậc hiền giả (Lapis Philosophorum), cái này có chút giống với thuật nội đan của Đạo gia Trung Quốc.
Đối với nhà hội họa trong lịch sử mà nói, thuật luyện kim là chủ đề không cách nào bỏ qua. Bởi vì lúc ấy không có ngành nghề sản xuất thuốc màu công nghiệp hóa như thời hiện đại, tất cả các thuốc vẽ phối dùng, ngoài một số thành phẩm cơ sở nhất, bao quát chế tạo thuốc màu, môi giới nấu luyện, thậm chí chưng cất dầu có tính bay hơi .v.v. một loạt công việc rườm rà mà tinh vi, đều phải do chính nhà hội họa hoặc học trò, trợ thủ trong phường vẽ tự tay hoàn thành. Ở mặt này dính đến đủ loại kiến thức và kỹ xảo thao tác, rất nhiều đều bắt nguồn từ nhóm đạo sĩ luyện kim căn cứ vào lý luận thuật luyện kim mà triển khai thực tiễn cụ thể. Lúc ấy, nhóm nhà hội họa học tập những phương pháp và thao tác cụ thể từ nhóm đạo sĩ luyện kim, lý luận tài liệu học của bọn họ kỳ thực là kế thừa lý luận tài liệu trong thuật luyện kim.
Trong sử sách mỹ thuật cũng có thể nhìn thấy một chút ghi chép, ví như tài liệu mỹ thuật thế kỷ 14 và kỹ pháp học Cennino Cennini, trong Libro dell’Arte nổi tiếng của ông ta liền lấy “chu sa là một loại thông qua thuật luyện kim chế thành thuốc màu” để miêu tả thuốc màu chu sa mà chúng ta nói đến ở kỳ trước. Như vậy, nếu như lúc nhà hội họa muốn chế được thuốc màu chu sa, tự nhiên là muốn nắm giữ trình tự tương ứng trong thuật luyện kim. Một số nhà hội họa cổ đại cũng đều vì hoàn thành tốt công việc bản thân đảm nhận mà tận lực hơn trong việc nắm giữ kĩ thuật cùng loại, bởi vì đây là một trong những nguyên nhân chủ yếu bọn họ nhận biết tài liệu học.
Thuật luyện kim mọi người thường nói đến cũng không nhất định là thuật luyện kim chân chính. Mặc dù thuật luyện kim có lịch sử lâu đời, nhưng trên thực tế nó một mực là loại bí truyền, tồn tại pháp môn đơn truyền, thứ tinh hoa sẽ không truyền ra bên ngoài, bởi vậy, bậc thầy luyện kim chân chính có thể nói là phong thái hơn người, mà mọi người biết tương quan với lịch sử càng giống một loại văn hóa sử nào đó. Đồng thời, rất nhiều lưu phái đối với tâm tính người luyện kim yêu cầu cực kỳ nghiêm ngặt, vì để đạt tới tư tưởng tinh khiết đơn nhất, đều muốn bọn họ có trạng thái ngăn cách với thế giới dốc lòng tu luyện, cho nên những người này cơ bản không nhập thế, liền hiển lộ cực kì thần bí.
Nhưng mà, lý luận huyền ảo của phần thần kỳ này và bộ phận truyền ra của thuật luyện kim lại hấp dẫn rất nhiều đám người thế gian, cũng bởi vậy tạo thành ảnh hưởng xã hội rất lớn. Từ trong rất nhiều văn hiến có thể nhìn thấy, trước thế kỷ 17 ở Châu Âu, số người được thọ nhận sự giáo dục cơ bản đều hiểu được đại khái về thuật luyện kim thuật. Nói cách khác, nó ở trong xã hội đã tạo thành một loại văn hóa có tính phổ cập.
Ở đây cần nhấn mạnh một khái niệm, chính là thuật luyện kim chân chính và văn hóa thuật luyện kim lưu truyền ngoài xã hội là hai việc khác nhau. Bởi vì một việc sau khi hình thành văn hóa, trong đám người liền dễ dàng thu gom tất cả, sửa cũ thành mới. Làm một phép so sánh, tựa như hiện tại rất nhiều người, cuối năm trải qua lễ Giáng Sinh phương Tây, đến ngày một tháng một qua công lịch năm mới, sau đó không lâu tiếp qua năm mới Trung Quốc, sau đó lại qua tết nguyên tiêu… Nói cách khác, anh ta đối với khái niệm ngày lễ không nghiên cứu kỹ càng, cũng không cuộc hạn vào nước nào hoặc loại ngày lễ nào.
Nhưng pháp môn tu luyện chân chính lại không cho phép dạng này, bởi vì bất luận cái gì cải biến đều sẽ tạo thành thất bại trong tu luyện. Hơn nữa, giới tu luyện làm nội dung bí truyền hoặc đơn truyền là sẽ không tùy tiện viết thành sách phát hành trong xã hội, làm cho mọi người đều biết, nếu không như vậy còn gọi “bí truyền” làm gì? Dù cho có một số ít người luyện kim chính thống viết ra một vài thứ, cũng là lấy mục đích lưu lại môn tu luyện văn hóa kia, bộ phận mấu chốt thường áp dụng suy đoán mập mờ hoặc không lưu vết tích cách làm.
Bởi vậy, thuật luyện kim chân chính là không để người đời biết rõ, cái mọi người nghe nói chẳng qua là một chút biểu hiện gián đoạn và tính chất văn hóa vỏ ngoài mà thôi. Một số sách như vậy lưu truyền trong xã hội tự nhiên là thật thật giả giả, vàng thau lẫn lộn, các loại tựa thật mà nội dung thì không có gì đều có, tạo thành kết quả và ảnh hưởng xã hội tất nhiên cũng nửa tốt nửa xấu. Tựa như ngoại đan luyện xuất trong thời Trung Quốc cổ đại, trong điển tịch lịch sử ghi chép án lệ có người tu luyện sau khi ăn thành tiên, nhưng cũng không ít người phàm ăn trúng độc, dẫn đến sau thời Đường, hình tượng thuật ngoại đan trong lòng người tại thế giới này bị hủy hoại nghiêm trọng, cho đến thời nhà Minh mới khôi phục. Đương nhiên, người viết chỉ là đang nói hiện tượng mặt ngoài xã hội, bởi vì từ tầng sâu mà nhìn, cái này có mối liên quan đến nguồn cơn xuất hiện ở các triều đại khác nhau.
Tu luyện là một việc cực kỳ nghiêm túc, không phải chân truyền chỉ có thể là làm loạn. Có một số người tự học không nắm bắt được trọng điểm để học thuật luyện kim, sau khi thực nghiệm nhiều lần thất bại, còn sử dụng biện pháp chiêu linh, ý đồ câu thông với sinh mệnh ở không gian khác để phối hợp cách lấy được thuật luyện kim. Mặc dù thuật mời gọi phương Tây theo tính chất có thể chia làm thỉnh thần (Theurgia) và chiêu ma (Goetia), nhưng tâm hữu cầu chiêu mời linh thể mãnh liệt như vậy đều sẽ không tốt. Nhất là vào thời Cơ đốc giáo thống trị, cách làm này chỉ có thể gây nên sự bất mãn tột độ của giáo hội, sẽ bị xử phạt.
Tùy theo sự phát triển của lịch sử, các loại thư tịch về thuật luyện kim xuất bản ra xã hội cũng dần dần ít đi, đại bộ phận không chỉ không có được tâm pháp, còn cổ vũ không khí thực nghiệm cầu trợ lực bên ngoài, đem văn hóa tu luyện hình thành nguyên gốc biến thành văn hóa khoa học phổ biến. Hóa học thời cận đại sau khi thoát thai từ trong văn hóa thuật luyện kim ra ngoài, trong lý luận trực tiếp cắt đứt liên hệ giữa vật chất và tinh thần, nhóm nhà hóa học bắt đầu công kích những sai lầm phạm phải của nhóm đạo sĩ bên ngoài việc luyện kim, gọi bọn họ là những kẻ lừa bịp trên giang hồ. Nhất là sau cách mạng công nghiệp, thế lực khoa học càng phủ định mãnh liệt truyền thống văn hóa hơn, cũng làm cho thanh danh thuật luyện kim thuật rớt xuống ngàn trượng.
Còn có một số nhà luyện kim có chút kinh nghiệm hóa học phong phú tự mình đề xướng, việc luyện chế thuốc vạn linh hoặc đạt tới loại trường sinh bất lão cũng không tin tưởng, mà nóng lòng thông qua thủ đoạn kỹ thuật, để cải biến vẻ ngoài của kim thuộc chất lượng kém rồi làm giả lừa gạt tiền. Những chuyện này trong xã hội đương thời tạo thành không ít ảnh hưởng trái chiều đối với danh dự thuật luyện kim.
Lúc thuật luyện kim hưng thịnh tại Châu Âu chính là thời kì kỹ pháp và tư liệu tranh dầu xuất hiện, từng bước thành hình, cho nên điều này giống như một số điển tích mỹ thuật ghi chép, tranh dầu ở một trình độ nhất định đã nhận được ảnh hưởng của văn hóa thuật luyện kim.
Lúc đầu Jan van Eyck nhân vật đại biểu cho trường phái vẽ Flemish Primitives trong lịch sử mỹ thuật từng một lần bị cho rằng là người phát minh tranh dầu, đương nhiên hôm nay mọi người đều biết trước ông ta đã có một số ít người dùng dầu để vẽ tranh. Nhưng mà, Jan van Eyck vẫn xem như người đặt nền móng vững vàng cho tranh dầu, bởi vì ông ta (cùng anh em của ông Hubert van Eyck) đặt nền tảng cho kỹ pháp vẽ và cải tiến tài liệu tranh dầu, thúc đẩy các bậc thầy nghệ thuật mở đầu thời đại sử dụng thuốc dầu để vẽ, rất nhanh liền khiến cho tranh loại này khẳng định được vị trí chủ đạo trong lĩnh vực hội họa phương Tây.
Dưới tình huống bình thường, học trò mỹ thuật làm trong phường được học tập kinh nghiệm và luyện tập nhiều năm sau khi đạt tới trình độ có thể rời khỏi thầy, liền sẽ vận dụng kinh nghiệm đã có để sáng tác, hoàn toàn không cần thiết hao phí thời gian dài, tiền tài, tinh lực đi nghiên cứu phát minh một loại vẽ mới. Bởi vì tiền đề là phó xuất ra nhiều mà không biết có thể thành công hay không, cái này rõ ràng là một việc tốn công mà không có kết quả. Người nguyện ý dốc hết sức lực làm như vậy, thảy đều cho rằng bản thân tài liệu thực nghiệm có giá trị ý nghĩa tư tưởng cao hơn, mà lúc đó rất nhiều người cảm thấy hứng thú với bản thân tài liệu đều là thuật sĩ luyện kim, Jan van Eyck chính là một nhà nghiên cứu như vậy.
Nhà nghiên cứu lịch sử nghệ thuật thời Văn hóa phục hưng Giorgio Vasari trong Le vite de’ più eccellenti pittori, scultori e architettori nói Jan van Eyck cực kỳ yêu thích thuật luyện kim. Sau nửa thế kỷ, nhà lịch sử học nghiên cứu Flemish Primitives là Karel van Mander cũng trong quyển sách đó ông ta lặp lại điểm này. Kỳ thật, từ góc độ xác suất học cũng dễ lý giải thành công tài liệu tranh dầu cải tiến: Thông qua việc không ngừng thí nghiệm qua lại, sẽ càng có được xác suất lớn từ nhiều khả năng ở bên trong lấy được thành quả tất yếu.
Ngoài người đặt nền móng lớn cho tranh dầu, trong quá trình tài liệu và kĩ thuật tranh dầu từng bước thành hình, không ít họa sĩ cũng đều đang nghiên cứu thuật luyện kim. những nhà họa sĩ trứ danh cùng thời là Albrecht Dürer và Parmigianino thời văn hoá Phục Hưng cũng bởi vì nhiệt tình đối với thuật luyện kim mà khơi lên cảm hứng cho đại chúng. Ở thời đại kia, chủ nghĩa thần bí có sức ảnh hưởng không nhỏ đối với sáng tác nghệ thuật, bất quá, giáo hội trong đa số tình huống so sánh mà nói vẫn tương đối khoan dung với thuật luyện kim, lại thêm sự trợ giúp, nâng đỡ của một số người có hứng thú yêu thích trong xã hội thượng lưu Châu Âu, chỉ cần không chạm đến lệnh cấm tôn giáo, rất nhiều thực nghiệm đều được xem là nghiên cứu và nhận biết tự nhiên, điều này cũng làm cho tài liệu tranh dầu theo thời gian trôi qua từng bước hoàn thiện.
(Còn tiếp)
Do Arnaud H. thực hiện
Toan Đinh biên dịch
Quý vị tham khảo bản gốc tại EpochTimes Hoa ngữ
Xem thêm:
